CYWILIZACJA

Poziom rozwoju osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce historycznej ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej (przede wszystkim wiedzy ścisłej i techniki), będącej wskaźnikiem opanowania przez ludzi sił przyrody i wykorzystywania jej bogactw na swoje potrzeby. Tak rozumianej cywilizacji przeciwstawia się czasem kulturę, pojmowaną jako kultura duchowa, tj. sfera duchowej twórczości człowieka. Nie jest to jedyny sposób rozumienia terminu cywilizacji, używa się go jeszcze w co najmniej 3 znaczeniach:
1) jako historyczne określenie najwyższego w systemie ewolucji ludzkości stadium rozwoju kultury po pierwotnym okresie dzikości (ludy zbieracko-łowieckie) i okresie barbarzyństwa (ludy pasterskie), które rozpoczynać się miało wg XIX-wiecznych etnologów (Lewis Morgan) od wynalezienia pisma
2) współcześnie pod pojęciem cywilizacji rozumie się typ kultury zaawansowanej społecznie (m.in. hierarchiczna organizacja, system prawa, instytucja państwa, urbanizacja), materialnie (technika i wiedza praktyczna) i ideologicznie (rozwinięta sztuka, literatura, zaawansowane systemy religijne z teologią i refleksją filozoficzną), charakterystyczny dla tzw. społeczeństw cywilizowanych (złożonych) przeciwstawianych społeczeństwom niecywilizowanym (prostym, przedpiśmiennym);
3) jako określenie zespołu kultur etnicznych, tworzących razem krąg kulturowy, tj. szerszą wspólnotę kulturowo-historyczną, odznaczającą się wspólnym dla niej zestawem elementów tradycji i wzorów życia.

W kulturze europejskiej termin cywilizacji rozpowszechnił się w II. połowie XVIII w. Społeczny rozgłos i znaczenie nadali mu przede wszystkim pisarze oświecenia francuskiego, wiążąc jego treść z naukowymi i technicznymi postępami działalności ludzi w zakresie opanowania sił przyrody i stwarzania racjonalnych form życia społecznego. Cywilizację przeciwstawiano barbarzyństwu, łączyło się to z przekonaniem, że wszystkie ludy muszą wcześniej lub później przebyć podobne szczeble rozwoju od stanu dzikości, przez barbarzyństwo do cywilizacji i w niej dalej się doskonalić. Z czasem dopiero pojęcie cywilizacji objęło dorobek materialny i kulturowy ludzkości. Wraz ze wzrostem europejskiej wiedzy etnologicznej i historycznej dostrzeżono, iż istniało wiele cywilizacji różniących się systemami idei i wartości, obyczajów i instytucji, np. cywilizacja starożytnego Egiptu, chińska, arabska itd.).

Własną cywilizację zwano zamiennie - chrześcijańską, europejską, zachodnią lub nowożytną, rozmaicie przy tym datując jej początki i wytyczając granice. Podkreślono, że cywilizacja ta odznacza się wyjątkową wynalazczością i zmiennością, poza tym cechuje ją ogromna zdolność do ekspansji na obszary innych kultur i cywilizacja - w drodze podboju i kolonizacji, handlu albo samego tylko przenikania jej wzorów, dóbr i norm. Ten dynamizm, podważając uświęcony tradycją ład społeczny, wywoływał, obok entuzjazmu, także liczne ostrzeżenia krytyków. Cywilizację zachodnią oskarżono (zwłaszcza w XIX w.) o prymat wartości ekonomicznych nad duchowymi i o wykorzenienie jednostki ludzkiej ze wspólnoty. Uznając, że motorem rozwoju cywilizacji zachodniej jest ciągły przyrost wiedzy, innowacji technicznych i potrzeb materialnych, często do tych dziedzin ograniczano pojęcie cywilizacji, przeciwstawiając mu pojęcie kultury, które miało silniej akcentować sferę wartości estetycznych i moralnych. W innych kontekstach ta sama para pojęć służyła raczej wydobyciu różnicy skali: do dziś wspólną kulturę przypisuje się raczej społeczeństwom stanowo-klasowym lub etniczno-narodowym, także wydzielonym okresom historycznym, np. kultura oświecenia, natomiast cywilizacja oznacza częściej wieli krąg kulturowy o wspólnych ośrodkach, podobnych wierzeniach, instytucjach i wielowiekowej trwałości. Cywilizacja europejska i kultura europejska (podobnie amerykańska, chińska itp.) są jednak pojęciami równoprawnymi i bliskoznacznymi, używa się natomiast takich terminów jak cywilizacja naukowo-techniczna, przemysłowa lub postindustrialna, atlantycka (tj. euroamerykańska) itp. Pozostaje kwestią sporną, ile wielkich cywilizacji można wyróżnić w dziejach świata, nie wygasa również spór o to, czy nowoczesna i ekspansywna cywilizacja, która wyrosła z pnia europejskiego, zagłuszy lub wchłonie wszystkie inne cywilizacje na świecie, czy pozostawi miejsce dla wielości kultur.