1. Adaptacja w koncepcjach rozwoju społecznego
Herbert Spencer przedstawił […] własną koncepcję rozwoju społecznego, opierającą się na założeniu, że proces ten ma także charakter ewolucyjny. Polega on na tym, że zbiorowości ludzi, początkowo zupełnie nie zorganizowane, przekształcają się w coraz bardziej złożone organizacje społeczne o wyrazistej strukturze. Na każdym etapie rozwoju organizacji społecznej ludzie – członkowie tej organizacji – muszą się wykazać coraz bardziej złożonymi umiejętnościami niezbędnymi w życiu społecznym. Adaptacja w ujęciu Spencera polega przede wszystkim na stopniowym doskonaleniu się umiejętności społecznych, odpowiadających wymaganiom stawianym przez coraz bardziej złożoną organizację życia społecznego. Można powiedzieć, że traktował on adaptację przede wszystkim jako proces zmian gatunku ludzkiego zachodzących pod wpływem ewolucyjnych przeobrażeń w organizacji życia społecznego.
Poglądy Spencera stały się impulsem do opracowania kolejnych koncepcji rozwoju społecznego, w których odwoływano się do Darwinowskiej idei ewolucji. […] Podobieństwo rozwiązań problemów teoretycznych zawarte w tych koncepcjach spowodowało, że ogólnie określano je jako darwinizm społeczny albo ewolucjonizm socjologiczny. Znaczenie przypisywane procesowi adaptacji było tu dość podobne do tego, jakie przyjął Spencer. Ogólnie mówiąc, adaptację traktowano jako proces zmian gatunku ludzkiego, wymuszany przez ewolucyjne przeobrażenia życia społecznego. Procesem tym wyjaśniano ewolucję człowieka jako gatunku oraz tłumaczono różnice w funkcjonowaniu społecznym ludzi żyjących w odmiennych środowiskach społeczno-kulturowych.
Lévy-Bruhl, zainteresowany szczególnie porównaniem funkcjonowania społeczności pierwotnych i cywilizowanych, zwrócił uwagę na różnice w myśleniu członków tych społeczności. Prelogiczne i wyobrażeniowe myślenie ludzi pierwotnych, jest, jego zdaniem, wynikiem obcowania ze stosunkowo prostą kulturą. Rozwój cywilizacji doprowadził do wzbogacenia myślenia o nowe operacje – powstała zdolność do myślenia logicznego. Ta zmiana była możliwa dzięki adaptacji człowieka do nowych warunków społeczno-kulturowych. Lévy-Bruhl przyjmuje założenie o heterogeniczności myślenia. Oznacza to, że ewolucja myślenia nie łączy się z utratą zdolności do wcześniej opanowanych operacji na rzecz operacji nowych. Jest to raczej kumulowanie się form myślenia. Człowiek ma możliwość dostosowania myślenia do typu zadań, jakie przed nim stają. […] dzięki wprowadzeniu koncepcji heterogeniczności myślenia, stał się […] prekursorem innej możliwości rozumienia adaptacji – jednostkowego, a nie gatunkowego dostosowywania się do otoczenia.
2. Adaptacja w ujęciach funkcjonalnych i strukturalnych
Ogólnie adaptację traktowano jako mechanizm, który umożliwia regulację wzajemnych stosunków między poszczególnymi podmiotami życia społecznego (ludźmi, instytucjami, grupami, społeczeństwami itd.). Największe zainteresowanie wywoływało jednak regulowanie wzajemnych stosunków między ludźmi a ich otoczeniem społecznym.
Według Bronisława Malinowskiego adaptacja polega na dostosowaniu organizacji społecznej do potrzeb i wymagań ludzi. Standardem regulacji stosunków między ludźmi a organizacją są zaspokojone potrzeby członków organizacji, czyli jej adaptacja do wymagań i potrzeb jej członków. Mechanizm adaptacyjny jest więc tu zlokalizowany w organizacji społecznej i ona podlega procesowi przystosowania do ludzi. Inaczej ujmuje ten problem Talcott Parsons. Przypisuje on systemowi społecznemu cechę, którą nazywa adaptacyjnością systemu. […] każdy element tego systemu powinien mieć zdolność przekształcania się w taki sposób, aby zapewnić przetrwanie całego systemu. Standardem regulacji jest w tym przypadku właśnie możliwość trwania systemu. Regulacja oparta na mechanizmie adaptacji sterowana jest ze względu na to właśnie kryterium. […] zdolność adaptacyjną mają wszystkie elementy tworzące strukturę społeczną.
Robert K. Merton ujmuje problem adaptacji jeszcze inaczej. Interesuje go przede wszystkim sprawa zaburzeń procesu adaptacji. […] struktury organizacji życia społecznego cechuje sztywność i nadmierna stabilność w stosunku do zmian zachodzących w życiu społecznym. […] struktura społeczna utrzymuje stan wewnętrznej równowagi mimo zmian zachodzących w otoczeniu, szczególnie dotyczy to wzorców działania określanych przez cele działania i normy instytucjonalne. Ludzie wchodzący w skład struktury społecznej szybciej mogą reagować na nowe warunki i adaptować się do nich poprzez stosowanie następujących mechanizmów indywidualnego przystosowania: konformizm, innowacje, rytualizm, wycofanie się i bunt. Rezultatem uruchomienia tych mechanizmów może być wewnętrzna adaptacja jednostek przy jednoczesnym braku takiej adaptacji w obrębie istniejącej struktury społecznej. […] zasadniczym standardem regulacji jest utrzymanie równowagi w strukturze społecznej.