Limes (łac. droga, droga graniczna, w późniejszym okresie także granica) – współcześnie oznacza systemy rzymskich umocnień granicznych wznoszonych na krańcach imperium szczególnie narażonych na najazdy. Termin pochodzi od nazwy drogi rozdzielającej działki ziemi, winnice, pola wyznaczane przez miedzę lub inne oddzielające struktury; oznaczał także drogę w znaczeniu abstrakcyjnym (ang. way), Drogę Mleczną (łac. limes candidus)[1] . System tych umocnień swoją rolę spełniał głównie w wiekach I-IV, miejscami także w V wieku. Oparty o naturalne przeszkody: wielkie rzeki jak Ren czy Dunaj – broniony był przez umocnione castra stacjonujących w pobliżu legionów w sile od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy mieczy. Duże obozy castra, uzupełniane były twierdzami castella oraz wznoszonymi w regularnych odległościach wieżami (burgi). Na terenach pozbawionych naturalnych przeszkód wznoszono kamienne mury, wały ziemne, fosy i częstokoły, łącząc punkty strażnicze w ciąg umocnień. Szczególne formy instalacji wojskowych na granicach cesarstwa rzymskiego to m.in. tak zwane fossatum w Afryce Północnej. W prowincji Mauretania Tingitana podstawowym elementem umocnień granicznych był głęboki rów (fossa). więcej
(drobne zmiany red. - BF)