ALIENACJA

(...) proces, w którym pewne wytwory działalności ludzkiej (np. produkty pracy, instytucje społeczne, ideały) odrywają się od swoich twórców (ulegają urzeczowieniu - reifikacji), a następnie przeciwstawiają się im i podporządkowują ich sobie (ulegają wyobcowaniu, [łac.] alienus - obcy). Znaczenie filozoficzne nadał pojęciu alienacji Georg Wilhelm Friedrich Hegel; w aspekcie metafizycznym alienacja oznaczała proces wyłaniania się z idei absolutnej świata przyrody, z niego zaś dziejów ludzkich, w aspekcie teoriopoznawczym - niepełne samopoznanie, w którym jako obce jawi się to, czego nie rozpoznajemy jeszcze jako własne, w aspekcie historiozoficznym - wyobcowanie się instytucji społecznych i politycznych w stosunku do ludzi jako ich twórców. Pojęcie alienacji stanowiło u Hegla jedno z narzędzi dialektyki służącej do opisu procesu realizowania się absolutu, przebiegu poznania, przekształceń historycznych, z czasem nabrało charakteru wartościującego, służąc do określania negatywnych zjawisk społecznych i historycznych, niekiedy przybierało postać symbolu wszelkiego zła społecznego. Ludwig Feuerbach wykorzystał pojęcie alienacji wskazując na proces pozbawiania się przez ludzi swych najlepszych cech i przypisywania ich tworzonemu przez siebie Bogu, który następnie zaczyna panować nad ludźmi. Karol Marks nadał pojęciu alienacji sens filozoficzno-ekonomiczny: analizując urzeczowienie stosunków międzyludzkich w ustroju kapitalistycznym (fetyszyzm towarowy), wyodrębnił 3 formy alienacji: alienację produktu pracy - zapanowanie nad robotnikiem produktu jego własnej pracy (w postaci towarów i kapitału); alienację procesu pracy - sama praca jako towar staje się czymś obcym, oderwanym od istoty robotnika i zniewalającym go; alienację człowieka (istoty gatunkowej człowieka) - wyobcowanie całokształtu zjawisk kulturowych realizujących istotę człowieczeństwa jako konsekwencja alienacji produktu i procesu pracy. Marks traktował także jako produkt procesu alienacji zjawisko „zmistyfikowanej świadomości” (zniekształconego ideologicznie ujmowania sytuacji społecznej ludzi). W filozofii egzystencjalnej (Jean-Paul Sartre) pojęcie alienacji służyło do opisywania zagrożenia indywidualnej egzystencji ludzkiej ze strony świata rzeczy, stosunków społecznych, ideałów przez reifikację nieautentyczność egzystencji, pozbawienie wolności. W personalizmie chrześcijańskim Emmanuela Mouniera pojęcie alienacji Narcyza oznacza zatracenie właściwości osoby ludzkiej przez zatopienie się w sobie, a Heraklesa zaś - przez zatopienie się w świecie rzeczy.