Kolaż - kreatywna technika projekcyjna stosowana w badaniach jakościowych, nawiązująca do działań praktykowanych przez artystów awangardowych od początku XX wieku. Kolaż polega na wykorzystaniu przez uczestników badań gotowych elementów wyrwanych z kontekstu, np. ilustracji, wyrazów, fragmentów materii lub przedmiotów, do tworzenia nowych, znaczących całości - kompozycji wizualnych reprezentujących określone pojęcia lub obiekty. Tematem kompozycji tego rodzaju mogą być dowolne pojęcia lub obiekty ważne ze względu na problematykę konkretnego projektu badawczego, np. zjawiska społeczne, polityczne, wartości życiowe, sektory gospodarki, organizacje, zbiorowości, typy produktów, marki, postaci znane publicznie. Technikę kolażu stosuje się w celu zwiększenia środków ekspresji uczestników badań i umożliwienia im wyrażania treści, które:
- nie są w pełni uświadamiane, pozostają na poziomie niezwerbalizowanych skojarzeń, stanów emocjonalnych lub schematów myślenia,
- są trudne do werbalizacji ze względu na wysoki stopień złożoności lub poziom abstrakcji,
- we współczesnej kulturze funkcjonują w formach wizualnych jako obrazy, kolory i znaki,
- należą do tematów kontrowersyjnych, a ich publiczne dyskutowanie nie jest społecznie aprobowane.
Kolaż, jako technika badawcza, zyskał popularność w latach 70. XX w. i jest do dzisiaj często używany, gdyż okazał się efektywny - przynosi interesujące rezultaty - oraz przyjazny, łatwy do stosowania i lubiany przez badanych. Nie wypracowano dotąd standardowych reguł metodologicznych, dlatego kolaż pozostaje techniką otwartą i elastyczną, a na praktykę jego zastosowań mają wpływ trzy czynniki: pierwszy, to rodzaj elementów używanych w procesie budowy kompozycji wizualnych. Najczęściej są to ilustracje (fotografie, rysunki, reprodukcje obrazów), choć niektórzy badacze proszą uczestników badań o włączanie do kolażu wyrazów, zdań, przedmiotów, własnych komentarzy czy rysunków. Materiały takie uzyskuje się w różny sposób: pierwszy polega na udostępnieniu badanym zestawu ilustrowanych publikacji (katalogów, albumów, czasopism), z których mogą oni wybierać materiały i w sposób spontaniczny tworzyć kompozycje. (...) w ostatnim dzisięcioleciu popularność zyskał inny sposób organizowania materiałów do kolaży, który polega na tym, że respondenci otrzymują do budowy kompozycji zestaw gotowych ilustracji. (...)
Drugi czynnik, to organizacja pracy nad kolażem w trakcie badania. W niektórych projektach kolaż wykonują pojedyncze osoby uczestniczące w indywidualnych wywiadach pogłębionych, ale technika ta stymuluje budowanie relacji interpersonalnych i dlatego najczęściej stosowana jest w badaniach prowadzonych metodą zogniskowanych grup dyskusyjnych, minigrup lub - rzadziej - wywiadów z dwiema ("diady") lub trzema ("triady") osobami. (...)
Trzecią kwestią są reguły tworzenia kolażu. Badacze preferujący rygorystyczne reguły dążą do tego, aby kolaż był wynikiem pracy zespołowej i proszą osoby pracujące nad nim o ścisłą współpracę i uzgadnianie, jakie treści i materiały umieszcza się w kompozycji. Często określają oni także zasady układu kompozycji, prosząc, aby najważniejsze treści znalazły się w centralnej części, zaś materiały odnoszące się do spraw mniej istotnych, daleko od środka. Zgodnie z podejściem swobodnym, każdy uczestnik zespołu, szuka materiałów, które jego zdaniem dobrze ilustrują temat kompozycji, a kolaż stanowi zbiór tych indywidualnie wybranych elementów. (...)
Materiały wizualne są wieloznaczne, dlatego interpretacja kolażu wymaga od badacza doświadczenia i pomysłowości. Ważną wskazówką są wypowiedzi respondentów komentujących stworzone kompozycje. Dzięki takim komentarzom można ustalić, dlaczego badani wybrali konkretne materiały i jakie znaczenia im przypisali. Drugim krokiem jest analiza kolorystyki - stwierdzenie, czy określone kolory pojawiają się w niej częściej niż inne i interpretacja takiego właśnie kolorytu kompozycji. Krok trzeci to analiza porównawcza: po zakończeniu projektu badacz dysponuje zwykle serią kompozycji tworzonych podczas kolejnych wywiadów lub dyskusji grupowych. Porównanie poszczególnych kolaży pozwala wykryć występujące w nich regularności i stwierdzić, jakie motywy wizualne respondenci wybierali konsekwentnie w celu zilustrowania określonego tematu, jakie znaczenia przypisywali tym motywom, jakie emocje wyrażali poprzez wybór takich ilustracji i jaki koloryt nadawali kompozycjom. Ustalenia te pozwalają odpowiedzieć na pytanie o sposób postrzegania przez badanych zjawisk lub obiektów będących przedmiotem badań.