Posiadająca osobowość prawną podstawowa jednostka samorządu terytorialnego według art. 164 ust. 1 Konstytucji RP (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483), powstała z mocy prawa wspólnota samorządowa mieszkańców określonego terytorium powołana Ustawą z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym (Dz.U. 1990 nr 16 poz. 95). Gmina wykonuje zadania zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Jej samodzielność podlega ochronie sądowej.
Gminy tworzone są drogą rozporządzenia Rady Ministrów. W ten sam sposób mogą być łączone, dzielone bądź znoszone. Rozporządzenie określa również nazwę gminy, jej granice oraz siedzibę jej władz. Może nadać jej również status miasta, uwzględniając przy tym infrastrukturę społeczną i techniczną oraz układ urbanistyczny i charakter zabudowy. Gmina powinna obejmować obszar możliwie jednorodny ze względu na układ osadniczy i przestrzenny uwzględniający więzi społeczne, gospodarcze i kulturowe.
Ustrój gminy określa statut. W nim zawarta jest organizacja wewnętrzna rady gminy i jej organów, zasady tworzenia jednostek pomocniczych gminy. W statucie gminy mogę się również znaleźć przepisy dotyczące jednostek pomocniczych gminy, organizacji urzędów i instytucji gminnych, zasad zarządu mieniem gminy, zasad i trybu korzystania z gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej. Uchwalenie statutu gminy to wyłączna właściwość rady gminy.
Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy niezastrzeżone właściwością innych jednostek samorządu terytorialnego. Najważniejsze z tych spraw to zadania własne (zadania publiczne wykonywane przez jednostkę samorządu terytorialnego, które służą zaspokojeniu potrzeb wspólnoty samorządowej). W szczególności zadania własne obejmują sprawy:
1) ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej,
2) gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego,
3) wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,
3a) działalności w zakresie telekomunikacji,
4) lokalnego transportu zbiorowego,
5) ochrony zdrowia,
6) pomocy społecznej, w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych,
6a) wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej,
7) gminnego budownictwa mieszkaniowego,
8) edukacji publicznej,
9) kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,
10) kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych,
11) targowisk i hal targowych,
12) zieleni gminnej i zadrzewień,
13) cmentarzy gminnych,
14) porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania gminnego magazynu przeciwpowodziowego,
15) utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,
16) polityki prorodzinnej, w tym zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i prawnej,
17) wspierania i upowszechniania idei samorządowej, w tym tworzenia warunków do działania i rozwoju jednostek pomocniczych i wdrażania programów pobudzania aktywności obywatelskiej,
18) promocji gminy,
19) współpracy i działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873, z późn. zm.2)),
20) współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw.
Ustawy mogą nakładać na gminę obowiązek wykonywania zadań zleconych z zakresu administracji rządowej, a także z zakresu organizacji przygotowań i przeprowadzenia wyborów powszechnych oraz referendów.
W celu wykonywania zadań gmina może tworzyć jednostki organizacyjne, a także zawierać umowy z innymi podmiotami, w tym z organizacjami pozarządowymi.
Organami gminy są: rada gminy jako organ uchwałodawczy i kontrolny oraz wójt, burmistrz, prezydent miasta jako władza wykonawcza. Organy są wybierane w wyborach samorządowych przeprowadzanych co 4 lata i działają w sposób jawny. Jawność działania organów gminy obejmuje w szczególności prawo obywateli do uzyskiwania informacji, wstępu na sesje rady gminy i posiedzenia jej komisji, a także dostępu do dokumentów wynikających z wykonywania zadań publicznych, w tym protokołów posiedzeń organów gminy i komisji rady gminy.
Do właściwości rady gminy należą wszystkie sprawy pozostające w zakresie działania gminy, o ile ustawy nie stanowią inaczej.
Rada gminy reguluje przede wszystkim: statut gminy, budżet gminy, jego wykonanie, majątek gminy, wynagrodzenie wójta, kierunki jego działania, gospodarkę przestrzenną gminy, programy gospodarcze oraz niektóre podatki i opłaty. Działalność organów gminy jest jawna. Ograniczenia jawności mogą wynikać wyłącznie z ustaw.
Wójt, burmistrz bądź prezydent miasta kieruje bieżącymi sprawami gminy (miasta) oraz reprezentuje ją na zewnątrz, wykonuje zadania przy pomocy urzędu gminy, którego jest kierownikiem. Wykonuje on uchwały rady gminy i zadania gminy określone przepisami prawa. W przypadkach niecierpiących zwłoki wójt może wydawać akty prawa miejscowego w formie zarządzenia.
Własność i inne prawa majątkowe należące do poszczególnych gmin i ich związków oraz mienie innych gminnych osób prawnych, w tym przedsiębiorstw to mienie komunalne.
Nadzór nad działalnością organów gminy sprawowany jest na podstawie kryterium zgodności z prawem. Organami nadzoru są Prezes Rady Ministrów i wojewoda, a w zakresie spraw finansowych – regionalna izba obrachunkowa.
Stan na 11.12.2013 r.