Pojęcie wywodzi się od Juliji Krystevej, badaczki prac Michaiła Bachtina. W rozumieniu węższym "tekstualność" odnosi się do badania tekstu, natomiast "intertekstualność" do badania relacji pomiędzy poszczególnymi tekstami. Z intertekstualnością związane są koncepcje dotyczące związków i zależności literackich. Ryszard Nycz definiuje intertekstualność jako ten aspekt ogółu własności i relacji tekstu, który wskazuje na uzależnienie jego wytwarzania i odbioru od znajomości innych tekstów. Wychodzi z założenia, że intertekstualność jest kluczową kategorią opisu literatury postmodernistycznej. Proponuje uwzględnić relacje nie tylko z tekstami literackimi, ale również plastyką, muzyką, architekturą itp. Według Nycza autor tekstu zazwyczaj sygnalizuje wyznaczniki intertekstualne. Nycz dzieli je na trzy grupy:
- presupozycje – występują np. w parodiach. Zadaniem czytelnika jest uwzględnić inne sądy niż te, które pojawiają się w tekście;
- atrybucje – w przypadku atrybucji wyznacznikiem intertekstualności jest realizacja przez tekst właściwości charakterystycznych dla innego typu tekstów;
- anomalie – są to miejsca niezrozumiałe, niespójne, dysharmonijne, które zazwyczaj sygnalizują w tekście występowanie intertekstualności
Edward Kasperski sądzi, że problem istnienia związków literackich narodził się w okresie romantyzmu, kiedy to twórcy tacy jak Adam Mickiewicz czy Seweryn Goszczyński opowiadali się za literaturą narodową, wolną od wpływów. Innego zdania był Cyprian Kamil Norwid, dla którego związki literackie były niezbędne aby literaturze polskiej nie zaczął grozić zastój. Kasperski wyróżnia następujące typy związków literackich:
- kontakty pisarzy różnych narodowości (np. Adama Mickiewicza i Aleksandera Puszkina);
- przekłady;
- przenikanie tematyki literatury danego kraju do literatury innego;
- zapożyczenia kulturowe.
Kasperski neguje również istnienie tzw. archetekstu czyli tekstu, który stanowi podstawę kultury i dziejów ludzkości (dla Brunona Schulza np. była to Biblia).
Henryk Markiewicz przez intertekstualność rozumie interakcję tekstową, która wytwarza się wewnątrz jednego tekstu. Markiewicz uważa również, że problem związków i zależności w literaturze istniał już w starożytności, na dowód czego przytacza słowa Terencjusza: "Nic nie zostało powiedziane, co nie zostało powiedziane już wcześniej". Za wyznaczniki intertekstualności uważa:
- wymienianie prototypu wprost (np. w tytule dzieła – "Nie-Boska komedia" Zygmunta Krasińskiego, jako aluzja do "Boskiej komedii" Dantego);
- umieszczenie cytatów;
- nawiązania do prototypu w treści dzieła.
Gerard Genette określa terminem transtekstualność wszystko, co łączy dany tekst z innymi tekstami i wyróżnia pięć typów relacji transtekstualnych:
- intertekstualność – obecność jednego testu w drugim poprzez np. cytat, plagiat, aluzję, itd.;
- paratekstualność – występującą w tytułach, podtytułach, przedmowach, itd.;
- metatekstualność – czyli komentarz, który łączy dany tekst z innymi;
- hipertekstualność – zachodzącą pomiędzy hipotekstem (tekstem wcześniejszym), a hipertekstem (tekstem późniejszym) np. w parodiach i pastiszu. Dla Genette’a "Ulisses" Jamesa Joyce'a i "Eneida" Wergiliusza stanowiły hiperteksty "Odysei" Homera;
- architekstualność – relację zachodzącą w obrębie gatunku.
Wacław Borowy uważa, że nie należy negować istnienia wpływów literackich, gdyż są one zjawiskiem naturalnym - sami twórcy o nich mówią, np. Kazimierz Wierzyński wskazywał Leopolda Staffa i Juliana Tuwima jako swoich mistrzów. Zdaniem Borowego wielki talent potrafi wyrazić swoją oryginalność nawet jeśli tworzy pod wpływem innego twórcy. Dzieli on wpływy i zależności w literaturze na:
- wpływy i zależności ideowe – definiuje je jako związek myśli (religijnej, filozoficznej, historycznej, psychologicznej). Jako przykład dzieła pisanego pod wpływem ideowym podaje powieść "Pałuba" Karola Irzykowskiego, którego inspirował Artur Schopenhauer. Zależności ideowe charakterystyczne są dla prądów literackich, np. klasycy tworzyli pod wpływem Horacego, bajroniści zaś inspirowali się George'm Byronem;
- wpływy i zależności techniczne – dotyczą podobieństwa budowy utworów, które należą do tych samych gatunków. Schematy techniczne, zdaniem Borowego, mogą być hamulcami dla oryginalności poety, gdyż nie pozwalają na indywidualizację talentu i zamykają w formę;
- wpływy i zależności tematyczne – widoczne są np. w klasycyzmie francuskim, który czerpał tematykę swoich dzieł z antyku;
- wpływy i zależności stylistyczne – Borowy dzieli je na świadome i mimowolne. Uważa, że każdy z poetów dziedziczy styl pisarzy dawniejszych;
- wpływy i zależności frazeologiczne – dotyczą zależności pomiędzy zasobem językowym danego pisarza od twórczości drugiego. Borowy dzieli je na umyślne, czyli takie, które ma rozpoznać czytelnik, nieumyślne i plagiatorskie. Do umyślnych zalicza m.in. cytaty hołdownicze.
Harold Bloom w pracy "Lęk przed wpływem" ujmuje wpływ literacki jako pojęcie niejasne, wychodząc jednocześnie z założenia, że poeci usiłują uniknąć wpływów poprzedników mimo iż często równocześnie czerpią z nich inspirację. Aby odciąć się od swoich poprzedników poeci, zdaniem Blooma, wykonują następujące zabiegi:
- clinamenu – poetyckiej błędnej interpretacji (...). Poeta próbuje odsunąć się od prekursora w taki sposób, aby (...) świadomie złej interpretacji jego twórczości;
- tessery – procesu "dopełnienia". Poeta odczytuje wiersze prekursora w taki sposób, aby przypisać jego terminom nowy sens;
- kenosis – następuje to wtedy, gdy poeta zupełnie zrywa ciągłość myśli, która łączyła go z prekursorem;
- demonizacji – pojawia się ona gdy poeta tworzy wiersz mający na celu zatarcie oryginalności wiersza macierzystego;
- askesis – zabiegu poetyckiego mającego na celu pomniejszenie bogactwa twórczości prekursora;
- apophrades – pojawia się w końcowej fazie twórczości poety, kiedy to otwiera się on ponownie na swego prekursora. Wydaje się wtedy paradoksalnie, że to ów poeta stworzył swego prekursora.
(zmiany red. - BF)
Stan na dzień 13.02.2014