W najszerszym ujęciu oznacza całokształt zdolności określających kulturowe zachowania człowieka (Leszek Korporowicz, 1983). Jeżeli uznać za Stanisławem Ossowskim (1966, s. 63), że dziedzictwo kulturowe grupy społecznej to "wzory reakcji mięśniowych, uczuciowych i umysłowych, według których kształtują się dyspozycje członków grupy", wtedy kompetencja kulturowa byłaby zbiorem kulturowo wykształconych dyspozycji, dzięki którym zachowania odznaczają się społeczną regularnością w obrębie wspólnoty. Kompetencja dotyczy zinternalizowanego przez jednostki ludzkie aspektu kultury, tzn. "przyswojenia jej wzorów, modeli normatywnych lub wartości przez świadomość, doświadczenie lub nawyki ludzi"- członków danej społeczności (Antonina Kłosowska, 1981, s.26). Kompetencja jest więc kategorią podmiotową, jest zawsze kompetencją czyjąś, kompetencją określonej osoby bądź grupy osób; różni się zatem od samych norm, wzorów, modeli, reguł i wartości kulturowych (które są często analitycznie oddzielane i systematyzowane, a także obiektywizowane), jest w różnym stopniu zindywidualizowana i zróżnicowana, nawet w obrębie tej samej grupy kulturowej. Kompetencja kulturowa jest kulturowo zrelatywizowana. Często jednak podkreśla się, że opiera się ona na podstawach naturalnych, wspólnych wszystkim ludziom. Refleksja nad tą kwestią jest częścią szerszej dyskusji nad problemem stosunku natury i kultury. Elementy natywizmu (podlegające zresztą różnej interpretacji) zawiera zwłaszcza koncepcja kompetencji językowej, sformułowana przez Noama Chomsky'ego (1977), zgodnie z którą u podstaw wszelkiego posługiwania się językiem, a zwłaszcza twórczego generowania w pełni poprawnych, choć nigdy dotychczas nie słyszanych zdań, leżą czynniki wrodzone, aktualizujące się jednak dopiero przy oddziaływaniu czynników środowiskowych, w ramach kontaktów w określonej wspólnocie językowej. Także Claude Lévi-Strauss zakładał istnienie wspólnych wszystkim ludziom nieświadomych struktur umysłu, które określają kształt wszelkich kulturowych zachowań i tworów człowieka. Owe naturalne podstawy kompetencji kulturowej rozumieć można jako zasób potencjalnych możliwości organizmu i umysłu człowieka wchodzącego w daną kulturę, jako zespół cech określających specyficzne predyspozycje do uczenia się kultury i jako mechanizm posługiwania się rozwiniętymi już umiejętnościami. (Leszek Korporowicz, 1983, s.41). Kompetencja kulturowa jest nie tylko przyswojeniem sobie zastanych, raz ustalonych reguł, wartości czy konwencji. Ma ona charakter twórczy, zawiera w sobie zdolność do generowania nowych zachowań, różnorodnego kombinowania i przekształcania przyswojonych elementów. Fakt ten uwypukla zwłaszcza Noam Chomsky w odniesieniu do kompetencji językowej, charakter twórczy przysługuje jednak także innym rodzajom kompetencji. Opisywana przez Janusza Sławińskiego (1974) kompetencja literacka jest umiejętnością wykraczania poza zastany zasób doświadczeń (np. poza szkolny kanon lektur), produkowania i rozumienia nowych wypowiedzi literackich sformułowanych w innych konwencjach. Często podkreśla się też fakt, że kompetencja ma być umiejętnością wejścia w dialog z dziełem sztuki, przekazem literackim, wartościami kultury. Szeroko rozumiane pojęcie kompetencji kultury odnosi się do zinternalizowanych wzorów wszelkich czynności kulturowych, a więc także do podstawowych czynności podtrzymujących byt: reprodukcji gatunku, czynności ochronnych i obronnych w stosunku do sił przyrody, zwierząt, ludzi, zabiegów fizycznej pielęgnacji, opieki leczniczej itd. (czynności te Antonina Kłoskowska (1981) zalicza do kultury bytu). Wszystkie one są bowiem kulturowo regulowane i kulturowo zróżnicowane, różniąc się od popędowych, naturalnych reakcji. Kulturowo zróżnicowane są także kompetencje poznawcze, zdolności do klasyfikowania obiektów otaczającej rzeczywistości (zależne w znacznej mierze od języka grupy), umiejętności odczytywania związków przyczynowych w środowisku naturalnym i społecznym. Andrzej Piotrowski (1980, s.102) wprowadza w związku z tym pojecie kompetencji interaktywnej, zawierającej także, obok zdolności do komunikacji, "sferę kulturowo regulowanych reakcji na zachowania niekomunikatywne, lecz niosące informacje". W węższym znaczeniu posługuje się terminem kompetencja kulturowa Jerzy Kmita (1971, s. 37-38) sprowadzając ją do "wszystkich reguł interpretacji kulturowej stosowanych przez daną jednostkę" przy podejmowaniu lub odbiorze "czynności kulturowych". tzn. takich czynności racjonalnych, które są intencjonalnie nastawione na interpretację. W skład tak pojętej kompetencji nie wchodzą więc np. umiejętności techniczno-użytkowe ani zdolności odczytywania oznak naturalnych. Najczęściej terminu kompetencja kulturowa używa się w bardziej jeszcze specyficznym znaczeniu, stosując go z odpowiednim przymiotnikiem do różnych dziedzin kultury symbolicznej. Obok kompetencji językowej w sensie Noama Chomsky' ego bada się kompetencje socjolingwistyczną ( David DeCamp, 1971), czyli znajomość reguł używania języka w zależności od kontekstu, bądź szerzej- kompetencję komunikatywną (Dell Hymes, 1974), obejmującą także wzory komunikowania się za pomocą innych kanałów niż język mówiony (etnolingwistyka). Obok kompetencji literyckiej mówić można np. o kompetencji teatralnej, muzycznej czy plastycznej. Pojęcie kompetencji ważne jest zwłaszcza w procesach potocznego, masowego uczestnictwa w kulturze. W specyficznym znaczeniu posługuje się pojęciem kompetencji komunikacyjnej Jürgen Habermas (1971, 1981), starający się określić warunki nawiązywania niczym nie zakłóconej komunikacji, powszechnego, wolnego od przymusu dialogu, który mógłby przezwyciężyć obecny kryzys cywilizacji. Poszczególne typy rozumianej w szerokim sensie kompetencji kultury wskazują bardzo różny stopień uświadomienia, a także artykulacji, tzn. zwerbalizowania, jasności i wyraźności przyswojonych reguł. Jedynie niewielka część kompetencji ma postać wiedzy w ścisłym sensie, tzn. usystematyzowanego zespołu świadomie akceptowanych i uzasadnionych przekonań. Wiele zachowań potocznych jest powielanych zupełnie bezrefleksyjnie. Reguły kulturowe kierujące tymi zachowaniami należą do "milczącej wiedzy" i tylko wtedy stają się zauważalne, gdy ktoś je przekroczy (Erving Goffman, 1963); stąd też eksperymenty etnometodologów odsłaniających naturę potocznych oczywistości przez ich zakwestionowanie (Harold Garfinkel, 1967, s. 42). Bardzo różnorodne są także procesy transmisji i zakres dystrybucji różnych form kompetencji kulturowej. Wiedza potoczna, obyczaj, znajomość języka ojczystego są przekazywane w trakcie nie w pełni celowego i przemyślanego, społecznego procesu socjalizacji wszystkim bez wyjątku członkom danej społeczności. Natomiast filozofia, nauka, są przekazywane w trakcie celowych, uporządkowanych procesów nauczania i uczenia się określonym, ograniczonym ilościowo i wyspecjalizowanym grupom odbiorców. Decydującą rolę w transmisji kompetencji kulturowej odgrywa komunikacja symboliczna, a zwłaszcza język, jednakże społeczne regulowanie zachowań dokonuje się także poprzez kształtowanie automatycznych odruchów nierefleksyjnych albo półrefleksyjnych nawyków. Te ostatnie, jak twierdza Stanisław Ossowski (1967c), ulec mogą instynktywizacji, kiedy zostają tak silnie przyswojone, że ich mechanizm przypomina mechanizm instynktu. Olbrzymią rolę odgrywa naśladownictwo, poprzez które - zgodnie z klasyczną koncepcją Gabriela Tarde'a - są przekazywane zwłaszcza obyczaje i moda. Najczęściej jednak współwystępuje naśladownictwo i komunikacja symboliczna, przy czym jeden i drugi element jest w bardzo różnym stopniu uświadamiany (Krzysztof Kwaśniewski, 1982, s.109). Kompetencje kulturowe wykazują znaczne zróżnicowanie nawet w obrębie tej samej społeczności (znajomość pewnych reguł może być w zasadzie wspólna wszystkim członkom społeczności, znajomość innych może mieć zasięg ograniczony do poszczególnych klas, grup zawodowych czy nawet rodzin). Zróżnicowanie kompetencji kulturalnych (uczestnictwa w kulturze symbolicznej) wiązać się może bezpośrednio z nierównościami społecznymi. Założenie determinizmu w tym zakresie przyjmuje np. teoria reprodukcji kulturalnej Pierre Bourdieu (Pierre Bourdieu, Jean-Claude Passeron, Reprodukcja, 1970). Teza przeciwstawna głosi natomiast względną niezależność zróżnicowań kulturalnych (i możliwość kulturalnego awansu) od zróżnicowań pozycji ekonomiczno- społecznej (Zbigniew Bokszański, Młodzi robotnicy a awans kulturalny, 1976). Kontrowersja ta jest częścią szerszej dyskusji nad problemem tzw. dekompozycji cech położenia społecznego (Włodzimierz Wesołowski, Klasy, warstwy władze, 1967). Zróżnicowanie kompetencji kulturowych rodzi wiele teoretycznych i praktycznych problemów: jakiego poziomu kompetencji oczekuje się od partnerów, jakie powinno być minimum kompetencji kulturowej (np. podstawowy, upowszechniony w szkole "kanon literacki"), jak pogodzić zróżnicowanie i hierarchię poziomów kompetencji kulturowej (np. istnienie elit) z dążeniem do demokratyzacji, jak powinien funkcjonować policentryzm i pluralizm kulturowy itp.
(drobne zmiany red.: pisowania imion i nazwisk - BF)