Wyjaśnianie - odmiana rozumowania obok wnioskowania, dowodzenia i sprawdzania - zwane również tłumaczeniem, jest zadaniem myślowym, które polega na wskazaniu racji dla stwierdzonego przez nas zdania. Innymi słowy, wyjaśnienie polega na odpowiedzi na pytanie "dlaczego tak jest jak stwierdziliśmy?" (w odróżnieniu od rozumowania typu dowodzenie, gdy orzekamy o wartości logicznej stwierdzenia, odpowiadając np. na pytanie "czy to, co stwierdziliśmy jest prawdą?"). Zatem można powiedzieć, że wyjaśnianie jest szukaniem związków między stwierdzonymi faktami (uznanymi za prawdziwe), bez potrzeby dowodzenia ich wartości logicznych. W przypadku, gdy nie potrafimy wyjaśnić obserwowanych faktów za pomocą wcześniejszych obserwacji uznanych za prawdziwe, wówczas tworzy się tzw. hipotezę wyjaśniającą. Hipoteza wyjaśniająca (H) jest stwierdzeniem dołączanym do zbioru stwierdzeń prawdziwych, którymi dotychczas dysponowaliśmy W (czyli do naszej wiedzy). Hipoteza nie ma jednakże ustalonej wartości logicznej. Dołączenie hipotezy H do zbioru W ma na celu sprawdzenie czy za pomocą takiego połączenia H+W da się wyjaśnić jakiś obserwowany fakt. Hipotezę należy jednak sprawdzić. Wielokrotne zaobserwowanie, że przyjęta hipoteza jest wyjaśnieniem również dla innych, niż wyjściowy, zaobserwowanych faktów, przy jednoczesnym braku zjawisk, które przeczyłyby jej, sugeruje nam, że hipoteza ta z dużym prawdopodobieństwem jest prawdziwa (chociaż pewności nigdy nie ma). Przy stawianiu hipotez wyjaśniających może pojawić się problem istnienia kilku hipotez wykluczających się wzajemnie, lecz będących, w połączeniu z dotychczasową wiedzą, wyjaśnieniami dla zaobserwowanego faktu. Takie hipotezy nazywa się konkurencyjnymi. Przy wyborze jednej z hipotez kierować się należy tym, by przyjęta hipoteza dawała uzasadnienie dla jak największej i jak najbardziej różnorodnej liczby obserwowanych faktów. Gdy w dotychczasowej wiedzy nie znajdujemy faktów, które mogłyby obalić jedną z konkurencyjnych hipotez, wówczas należy przeprowadzić experimentum crucis (eksperyment rozstrzygający), tzn. taki, którego wynik potwierdziłby jedną z hipotez, a resztę obalił. Hipotezę potwierdzoną uznajemy wówczas za prawdziwą. Hipoteza wyjaśniająca nie może być formułowana ad hoc, czyli nie może być wyjaśniająca tylko dla jednego faktu, dla którego wyjaśnienia się poszukuje. więcej

(drobne zmiany red. - BF)

Wg Stefana Nowaka (1970): "Wyjaśnić jakieś zdarzenie to tyle, co podać taki zespół twierdzeń, z których logicznie wynika zdanie stwierdzające zajście wyjaśnianego zdarzenia lub opisujące wyjaśniane własności interesującego nas przedmiotu. Zespół twierdzeń wyjaśniających tę własność lub zdarzenie powinien składać się przy tym z dwóch kategorii zdań, a mianowicie: a) z pewnych zdań ogólnych mających kształt okresu warunkowego (lub dających się do takiej postaci sprowadzić), w których następniku figuruje zdanie stwierdzające zajście zdarzenia wyjaśnianego lub opisujące wyjaśniane własności; b) z pewnych zdań stwierdzających, iż zaszły zdarzenia oznaczane przez poprzedniki tych zdań ogólnych. Wyjaśnianie przebiegające wedle tego schematu nazywamy wyjaśnieniem nomologiczno-dedukcyjnym (...)".