MODUS

Wpisy terminu w różnych słownikach wraz z komentarzami.

Słownik Terminów Encyklopedycznych - zawartość - opis hasła MODUS

Wg  Ilustrowanej Encyklopedii Trzaski, Everta i Michalskiego (1927): "Modus (modi), 1) w filozofji Spinozy nieistotne i zmienne przejawy atrybutów substancji; 2) w statystyce: wartość liczbowa, powtarzająca się w szeregu pomiarów eksperymentalnych, czy innych, największą ilość razy; 3) w muzyce dawniejszej jedna z tonacyj kościelnych czyli, jak się wyrażano inaczej, rodzaj oktawy, np. Modus Dorius była to gama od małego d do pierwszego wiolinowego (d1), bez jakichkolwiek znaków."

Wg Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN (1966): "(...) 1) Termin, w najszerszym pojęciu oznaczający sposób, zasadę wyboru i interwałowego układu dźwięków w oktawową → skalę, stanowiącą podstawowy materiał do tworzenia kompozycji muzycznych; (...) terminu <modus> używa się jednak  - w ściślejszym znaczeniu -  tylko w odniesieniu do tych skal, które stanowią podstawę dźwiękową chorału gregoriańskiego i dawnej muzyki europejskiej od średniowiecza do ok. 1600; synonimami terminu <modus> są także określenia: skala modalna, skala kościelna, natomiast terminy <gama> i <tonacja> wiążą się wyłącznie ze skalami późniejszego  systemu dur - moll. (...)

2) Termin używany na określenie podstawowych schematów rytmicznych w systemie rytmicznym XIII wieku (tzw. rytmika modalna). W teorii modalnej rozróżniano 6 modi, każdy z nich miał metrum trójdzielne; modusy oznaczane były liczbami, a ponieważ układ ich wartości rytmicznych (jednostki długie i krótkie) zbliżony był do układu iloczasowego w stopach metrycznych poezji greckiej, przeto dla identyfikacji używano także (od ok.1290) greckich nazw tych stóp: modus I (trocheiczny), II (jambiczny), III (daktyliczny), IV (anapestyczny), V (spondeiczny), VI (tribrachiczny). W kompozycjach (organum, clausula, motet) stosowano w każdym głosie inny modus powtarzany niezmiennie przez cały utwór. (...)"

Źródło definicji (papierowe): Stanisław Lam (red.),Ilustrowana Encyklopedia Trzaski, Everta i Michalskiego, t.3, Warszawa:Księgarnia Trzaski, Everta i Michalskiego, 1927, s.562., Źródło definicji (papierowe): Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t.7, Warszawa: PWN, 1966 s.404.
Hasło wprowadził(a): Barbara Fatyga

Słownik Teorii i Metodologii Badań Kultury - zawartość - opis hasła MODUS

Wg Nicolasa Poussina (1647, 2009): "To słowo <modus> oznacza właściwy stosunek lub miarę i formę, którą posługujemy się, aby coś zrobić, i która nas powstrzymuje od przekroczenia granicy, nakazując działać we wszystkich rzeczach z pewnym umiarem i powściągliwością. Stąd więc taki umiar i powściągliwość są tylko pewnym sposobem lub ładem, określonym i stałym w samym procesie, poprzez który rzecz zachowuje się w istnieniu. Jako że modusy starożytnych były zestawieniem wielu rzeczy zebranych razem, z ich różnorodności powstała różnorodność modusów, z której można było zrozumieć, że każdy z nich miał w sobie coś innego, zwłaszcza gdy rzeczy wchodzące w skład zespołu były zestawione proporcjonalnie, stąd zaś pochodziła moc zabarwiania różnymi uczuciami duszy widzów. (...) Dlatego nazwali oni [starożytni mędrcy - BF] modus dorycki stałym, poważnym i surowym, a przypisywali mu tematy poważne, surowe i pełne mądrości. Przechodząc stąd do rzeczy zabawnych i radosnych, używali pojęcia modusu frygijskiego dla uzyskania jego modulacji, subtelniejszych niż w jakimkolwiek innym modusie, i jego ostrzejszego charakteru. Tylko te dwa sposoby były cenione i chwalone przez Platona i Arystotelesa, którzy sądzili, że inne modusy są zbyteczne; szanowali oni ten [frygijski] modus jako gwałtowny, namiętny, bardzo surowy i wprawiający ludzi w zdumienie. (...) [Starożytni] umyślili też, by modus lidyjski wiązał się z tematami rozpaczliwymi, gdyż brak mu umiarkowania stylu doryckiego i surowości frygijskiego. Hipolidyjski ma w sobie pewną słodycz i łagodność, wypełniające dusze oglądających radością. Nadaje się do [przedstawiania] spraw boskich, do chwały i raju. Starożytni wynaleźli [też] modus joński, przy pomocy którego przedstawiali tańce, bachanalie, święta, ażeby nadać im charakter radosny." (podkreśl. - BF)

Wg  Antoine Coypela (1721): "Każdy obraz powinien posiadać charakteryzujący go modus. Harmonia jego będzie więc raz ostra, raz słodka, raz smutna, raz radosna, zależnie od różnego charakteru tematu, który się chce przedstawić. Można w tym naśladować czarodziejską sztukę muzyki."

Źródło definicji (papierowe): Nicolas Poussin, Correspondance de Nicolas Poussin, Paris 1911, cyt. za: Jan Białostocki, O dawnej sztuce, jej teorii i historii, Gdańsk: Słowo/obraz terytoria, 2009, ss. 29-30. , Źródło definicji (papierowe): Antoine Coypel, sur l'esthetique du peintre, 1721; cyt. za: Jan Białostocki, O dawnej sztuce, jej teorii i historii, Gdańsk: Słowo/obraz terytoria, 2009, s.24.
Podobne terminy (linki wewnętrzne):
Hasło wprowadził(a): Barbara Fatyga