ALIENACJA

Wpisy terminu w różnych słownikach wraz z komentarzami.

Słownik Terminów Encyklopedycznych - zawartość - opis hasła ALIENACJA

(...) proces, w którym pewne wytwory działalności ludzkiej (np. produkty pracy, instytucje społeczne, ideały) odrywają się od swoich twórców (ulegają urzeczowieniu - reifikacji), a następnie przeciwstawiają się im i podporządkowują ich sobie (ulegają wyobcowaniu, [łac.] alienus - obcy). Znaczenie filozoficzne nadał pojęciu alienacji Georg Wilhelm Friedrich Hegel; w aspekcie metafizycznym alienacja oznaczała proces wyłaniania się z idei absolutnej świata przyrody, z niego zaś dziejów ludzkich, w aspekcie teoriopoznawczym - niepełne samopoznanie, w którym jako obce jawi się to, czego nie rozpoznajemy jeszcze jako własne, w aspekcie historiozoficznym - wyobcowanie się instytucji społecznych i politycznych w stosunku do ludzi jako ich twórców. Pojęcie alienacji stanowiło u Hegla jedno z narzędzi dialektyki służącej do opisu procesu realizowania się absolutu, przebiegu poznania, przekształceń historycznych, z czasem nabrało charakteru wartościującego, służąc do określania negatywnych zjawisk społecznych i historycznych, niekiedy przybierało postać symbolu wszelkiego zła społecznego. Ludwig Feuerbach wykorzystał pojęcie alienacji wskazując na proces pozbawiania się przez ludzi swych najlepszych cech i przypisywania ich tworzonemu przez siebie Bogu, który następnie zaczyna panować nad ludźmi. Karol Marks nadał pojęciu alienacji sens filozoficzno-ekonomiczny: analizując urzeczowienie stosunków międzyludzkich w ustroju kapitalistycznym (fetyszyzm towarowy), wyodrębnił 3 formy alienacji: alienację produktu pracy - zapanowanie nad robotnikiem produktu jego własnej pracy (w postaci towarów i kapitału); alienację procesu pracy - sama praca jako towar staje się czymś obcym, oderwanym od istoty robotnika i zniewalającym go; alienację człowieka (istoty gatunkowej człowieka) - wyobcowanie całokształtu zjawisk kulturowych realizujących istotę człowieczeństwa jako konsekwencja alienacji produktu i procesu pracy. Marks traktował także jako produkt procesu alienacji zjawisko „zmistyfikowanej świadomości” (zniekształconego ideologicznie ujmowania sytuacji społecznej ludzi). W filozofii egzystencjalnej (Jean-Paul Sartre) pojęcie alienacji służyło do opisywania zagrożenia indywidualnej egzystencji ludzkiej ze strony świata rzeczy, stosunków społecznych, ideałów przez reifikację nieautentyczność egzystencji, pozbawienie wolności. W personalizmie chrześcijańskim Emmanuela Mouniera pojęcie alienacji Narcyza oznacza zatracenie właściwości osoby ludzkiej przez zatopienie się w sobie, a Heraklesa zaś - przez zatopienie się w świecie rzeczy.

Źródło definicji (papierowe): Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 1995, s. 105.
Hasło wprowadził(a): Konrad Sośnicki

Słownik Antropologii i Socjologii Kultury - zawartość - opis hasła ALIENACJA

"Pojęcie <alienacja> (ang. alienation, franc. alienation) lub, inaczej <wyobcowanie> (niem. Entfremdung)  (...) ma wiele różnych wymiarów, za którymi kryją się zazwyczaj głębsze różnice teoretyczne i światopoglądowe. Najważniejsze z owych wymiarów są następujące:

  • poszczególni autorzy wyznaczają pojęciu alienacji różną rolę w całości swoich koncepcji. U niektórych (niezbyt zresztą licznych) jest ono podstawową kategorią teoretyczną (Fromm, 1996, s.119), podczas gdy u innych ma znaczenie wręcz marginesowe (tak jest na ogół u socjologów). (...) Tak czy inaczej, Marks należy do tych autorów, którzy zapoczątkowali posługiwanie się terminem <alienacja> z intencją scharakteryzowania stanu (i kierunku rozwoju) społeczeństwa jako całości, a nie tylko takich czy innych zjawisk sporadycznie w nim występujących - jak to się dzieje we współczesnej socjologii.(...)

  • termin <alienacja> oraz terminy pokrewne używane są zarówno w znaczeniu czysto opisowym - w celu scharakteryzowania <ontologicznego wymiaru> ludzkiej egzystencji (np. Jean-Paul Sartre), koniecznego etapu <odyseji ducha> (Hegel) lub, wreszcie, sytuacji, w której jakaś część populacji <czuje się obco>, tj. nie chce lub nie umie sobie przyswoić przyjętych w nim  norm i wzorów postępowania (Keniston, 1965; Schacht, 1971, s.186; Korzeniowski, 1991; Kocik, 2001) - jak i w znaczeniu jawnie normatywnym. Jakkolwiek niełatwo jest czasem te znaczenia od siebie oddzielić (np. u Marksa chodzi jednocześnie o opis i ocenę), można powiedzieć, że dominuje drugie z nich. Jest przy tym charakterystyczne, iż rzadko mówi się o alienacji w odniesieniu do zjawisk formalnie podobnych do opisywanych w teoriach alienacji, ale nie poddawanych ocenie negatywnej (nie traktuje się więc jako alienacji procesu kształtowania się osobowości, choć towarzyszy mu nieuchronnie wytwarzanie się dystansu między Ja i nie-Ja). Przeważnie zakłada się, że zjawiska określane jako alienacja polegają w istocie na roźdźwięku między tym, co jest, a tym, co być powinno. (...) Na ogół alienacja okazuje się odejściem (lub odchodzeniem jeśli mowa o procesie, a nie o jego rezultacie) od jakiegoś stanu pierwotnego, w którym ów roźdźwięk  jeszcze nie istniał (alienacją będzie więc zerwanie pierwotnej więzi łączącej człowieka z przyrodą, atomizacja będąca zanikiem dawnych więzi wspólnotowych, zagubienie jednostki w świecie wielkich organizacji (...) lub brakiem zgodności z jakąś założoną przez myśliciela normą (... ) instrumentalne traktowanie innych ludzi, brak uczuciowej więzi z nimi, konformizm wykluczający autonomię i samorealizację jednostki, praca pozbawiona twórczego charakteru (...)" .


Źródło definicji (papierowe): Encyklopedia socjologii, Warszawa: Oficyna Naukowa, 2005, Suplement, ss.13-17.
Hasło wprowadził(a): Barbara Fatyga