Miasto na prawach powiatu – jednostka samorządu terytorialnego w Polsce, niekiedy określana potocznie jako powiat grodzki lub powiat miejski. Miasto na prawach powiatu jest gminą o statusie miasta, wykonującą zadania powiatu. We wszystkich miastach na prawach powiatu władzę wykonawczą sprawuje prezydent miasta. Są jednostkami samorządu terytorialnego (podziału terytorialnego).

Ustawodawca w tekście pierwotnym ustawy powiatowej (Dz.U. z 1998 r. nr 91, poz. 578) stanowił w art. 3: "Powiat jako jednostka zasadniczego podziału terytorialnego obejmuje całe obszary graniczących ze sobą gmin albo cały obszar miasta na prawach powiatu", z czego można było wysnuć wniosek, iż miasto na prawach powiatu jest powiatem w znaczeniu terytorialnym. Obecnie, po nowelizacji z 2001 roku ustawa nie wydaje się uprawniać do takich wniosków. Ta sama tendencja widoczna jest w art. 91 rzeczonej ustawy. W tekście pierwotnym (ustęp 5) ustawodawca stanowił, że każdorazowo przez powiat rozumie się także miasto na prawach powiatu. Po zmianach z 2001 roku artykuł 91 nadaje miastom na prawach powiatu jedynie prawa przysługujące powiatom sensu stricto.

Należy więc przyjąć, iż miasta na prawach powiatu nie są powiatami, a jedynie gminami, którym ustawodawca, ze względu na swoją specyfikę, powierzył rozszerzony zakres zadań.

Konsekwencje nadania miastom praw powiatu są następujące:

• organy w mieście na prawach powiatu (tj. rada miasta i prezydent miasta) wykonują kompetencje właściwe dla - odpowiednio - rady gminy i rady powiatu oraz wójta (burmistrza) i starosty,
• organ wykonawczy miasta na prawach powiatu jest organem monokratycznym,
• rada nie wybiera organu wykonawczego i nie może go odwołać,
• radni składają ślubowanie według tekstu roty z art. 23a ustawy gminnej.

Poza tym w strukturze organizacyjnej miasta posiadającego prawa powiatu pojawia się organ niefunkcjonujący w "normalnej" gminie (komisja bezpieczeństwa i porządku). Co do zasady miasto na prawach powiatu jest gminą, jego organy podlegają przede wszystkim regulacjom ustawy o samorządzie gminnym.

1 marca 2006 r. prezydenci i burmistrzowie 20 miast o statusie gminy miejskiej zwrócili się z apelem do Prezydenta RP, Sejmu RP, Senatu RP i Prezesa Rady Ministrów o przyznanie ich miastom praw powiatu. Swój apel motywowali faktem, iż obowiązujące regulacje prawne utrudniają sprawne zarządzanie miastami liczącymi powyżej 50 tys. mieszkańców, wchodzącymi w skład tzw. powiatów, a przede wszystkim hamują ich rozwój gospodarczy[1].

W 2000 r. rząd Jerzego Buzka uznał potrzebę rozpoczęcia pilnych działań prowadzących do łączenia się miast na prawach powiatu i powiatów mających siedzibę swych władz w tych miastach, z uwagi na znaczące dysproporcje występujące w zakresie potencjału instytucjonalnego jednostek powiatowych. Analizy rządowe wskazywały na znacząco wyższy potencjał miast na prawach powiatu i szczególnie niski potencjał powiatów pozbawionych większych ośrodków miejskich. Dane wskazują, że powiaty pozbawione dużych miast mają znacząco mniejsze zasoby służące do wypełniania powiatowych zadań publicznych[2]. (...)

Od 1 stycznia 2013 r. 66 miast ma status miasta na prawach powiatu: