Pojawienie się robotników jako kategorii pracowników było związane z rozwojem kapitalizmu i industrializacją, która spowodowała masowy napływ do manufaktur i fabryk zubożałych chłopów i „ludzi luźnych” z innych warstw społecznych, którzy nie znajdowali miejsca w tradycyjnej strukturze społeczno-zawodowej. Do robotników zalicza się przede wszystkim robotników przemysłowych, chociaż często, zwłaszcza w mowie potocznej, określenie to obejmuje wszelkich najemnych pracowników fizycznych, a więc np. robotników rolnych i robotników leśnych, pozbawionych własności narzędzi pracy pracowników zakładów rzemieślniczych, pracowników transportu. Od początku XIX w. skład i położenie robotników były przedmiotem studiów, uwzględniających, z jednej strony, materialne warunki pracy i życia, z drugiej — kształtowanie się swoistego stylu życia i odrębnej świadomości społecznej. Większość autorów, nie tylko o orientacji socjalistycznej, zwracała uwagę zwłaszcza na upośledzenie robotników w porównaniu z innymi kategoriami ludności oraz na szybki wzrost ich liczebności. Od lat 40. XIX w. stwierdzenia takie stawały się punktem wyjścia rozważań o doniosłej roli robotników w historycznym procesie przekształceń społecznych. Do ugruntowania i rozpowszechnienia tego poglądu przyczynili się najbardziej K. Marks i F. Engels; stworzyli oni teorię rozwoju społecznego, w której szczególna rola została przypisana klasie robotniczej jako sile sprawczej nie tylko upadku kapitalizmu, lecz i ostatecznego wyjścia ludzkości z epoki podziału na klasy. U podłoża tej koncepcji znajdowała się — oprócz wielu arbitralnych założeń historiozoficznych — diagnoza sytuacji społeczno-ekonomicznej, która na gruncie ówczesnego kapitalizmu wydawała się uzasadniona. Obejmowała ona m.in. następujące tezy: 1) klasa robotnicza jest pod każdym względem upośledzona społecznie, jej położenie stale się pogarsza, jest zainteresowana rewolucją antykapitalist., nie ma bowiem niczego do stracenia; 2) rozwój nowoczesnego przemysłu spowoduje, iż będzie to klasa coraz liczniejsza, lepiej zorganizowana i zdyscyplinowana; 3) charakter produkcji kapitalistycznej będzie sprzyjał wytwarzaniu się więzów solidarności robotniczej, tym bardziej że wyobcowani ze swoich społeczeństw robotnicy pozostaną niepodatni na idee solidaryzmu narodowego i niechętni wszelkim tzw. burżuazyjnym przesądom. (...) Pojęcie klasy robotniczej zaczęło występować w myśli społecznej w podwójnym charakterze: odnosiło się do kategorii społeczno-zawodowej, jednocześnie stało się kategorią ideologiczną, której istnienie uniezależniło się w dużym stopniu od społecznych realiów wskazujących na dezaktualizację Marksowskiej diagnozy. Okazało się bowiem, że położenie klasy robotniczej w ustroju kapitalistycznym w ciągu dłuższego okresu historycznego nie pogarsza się, lecz na ogół poprawia, a znaczna część robotników nie jest wyobcowana ze swoich społeczeństw, lecz w dużym stopniu podziela ich systemy wartości i akceptuje zasady ładu ekonomiczno-politycznego. W połowie XX w. okazało się również, iż prognoza liczebnego wzrostu klasy robotniczej była trafna tylko do pewnego momentu; w najbardziej rozwiniętych krajach kapitalistycznych udział klasy robotniczej w całości populacji od kilku dziesięcioleci utrzymuje się na stabilnym poziomie lub obniża się. Wszystkie te zmiany nie oznaczają, że klasa robotnicza przestaje być kategorią społeczną o dużym znaczeniu lub że nie ma cech zasługujących na baczną uwagę badaczy i polityków społecznych; tworzy też nadal własne organizacje i programy, choć coraz rzadziej odwołują się one do jej szczególnej misji historycznej i teorii walki klas. więcej