Oznacza proces recesywnych zmian kulturowych polegający na odwrocie od bardziej zaawansowanych i złożonych postaci życia społeczno- kulturowego do warunków typowych dla wcześniejszych stadiów rozwojowych danego systemu, cechujących się zwykle większą prostotą. W zależności od warunków może obejmować ona wszystkie sfery egzystencji grupy lub tylko niektóre dziedziny. Regresji kulturowej może towarzyszyć proces dekulturacji, czyli kulturowego ubożenia, tj. wypadania z puli kulturowego dorobku jej poszczególnych części składowych, bez uzupełniania tych ubytków, a także proces degeneracji i dezorganizacji społeczno- kulturowej. Regresja kulturowa może być traktowana jako przeciwieństwo procesu postępu, decydującego o progresywnym przebiegu zmian ewolucyjnych i z tej też racji nazywana jest często deewolucją (devolution).  Jeśli ewolucji kulturowej przypisuje się cechę uniwersalności, to deewolucję uważa się tylko za przejaw lokalnych zmian nie decydujących o przebiegu głównej linii rozwoju kulturowego. W pierwszym procesie widzi się rezultat działania wewnętrznych praw systemu społeczno- kulturowego, drugi traktuje się jako skutek oddziaływania niekorzystnych czynników zewnętrznych. W przedewolucjonistycznej myśli historiozoficznej koncepcja regresji kulturowej ogrywała znaczną rolę w próbach wyjaśniania dystansu kulturowego dzielącego ludy "dzikie" od "cywilizowanych". Występowała ona w postaci tzw. teorii upadku, głoszącej, iż kultury społeczeństw niepiśmiennych są produktem degradacji i obniżania się warunków życia z poziomu pierwotnego zaawansowania kulturowego. Teoria upadku wywodząca się ze starożytnej koncepcji "złotego wieku" ludzkości została zinterpretowana w kategoriach ortodoksyjnej nauki chrześcijańskiej jako próba wyjaśnienia miejsca "dzikich" we współczesnym świecie, bez zakłócania jego harmonijnego obrazu ukształtowanego na egzegezie Biblii. Nurt myśli ewolucjonalistycznej uformował się w toku walki z teorią upadku, dyskredytując skutecznie jej główną tezę uznającą regresję kulturową za podstawowy proces w dziejach znacznej części ludności ziemi i zastępując ją teorią postępu (Jan Lutyński, Ewolucjonizm w etnologii anglosaskiej a etnografia radziecka, Ossolineum, 1956. (Łódzkie Towarzystwo Naukowe - Wydział 2. Prace z Historii Myśli Społecznej i Badań Społecznych, nr 6). Dominacja myśli ewolucyjnej i krytyka teorii upadku sprawiły, iż studia nad przypadkami rzeczywistej regresji kulturowej prowadzono sporadycznie i nie dopracowano się szerszej refleksji teoretycznej w tym zakresie. Dopiero badania nad skutkami akulturacji, studia etnohistoryczne rekonstruujące dzieje kontaktów kulturowych o charakterze interetnicznym i dociekania kulturowo- ekologiczne odkryły liczne przypadki regresji kulturowej pozwalające na analizę ich przebiegu. Wśród najczęściej występujących przyczyn regresji kulturowej wymienić należy:

1) niekorzystne zmiany ekologiczne spowodowane klęskami żywiołowymi i przeobrażeniami środowiska, zepchnięciem grupy na gorsze terytoria, a także przymusowe przesiedlenia na tereny nie dostosowane do kulturowych potrzeb osadników,

2) dominację silniejszej grupy etnicznej związaną z podbojem i eksploatacją miejscowego żywiołu etnicznego, 3) degradacyjne skutki wojen, eksterminacji etnocydu i epidemii.

Regresja kulturowa jest więc formą dobrowolnej lub przymusowej adaptacji do zmienionych na gorsze warunków życia, której ostatecznym celem jest przetrwanie. Odrzuca się zbędny w nowej sytuacji balast kulturowy i szuka się jak najprostszych rozwiązań - znajdując je często w formach reliktowych. Proces regresji kulturowej można obserwować m.in. na tzw. obszarach refugialnych, tj. terenach schronienia grup mniejszościowych wycofujących się pod naciskiem silniejszych etnosów. Ceną zachowania identyczności kulturowej, samodzielności i względnej izolacji są tam gorsze warunki egzystencji uniemożliwiające pełną kontynuację dawnych wzorów życia. Przejawem regresji kulturowej w sferze materialnej jest zwykle powrót do prostszych form technologii, zarzucanie wielu umiejętności wytwórczych, podziału pracy i specjalizacji produkcyjnej. W życiu społecznym objawiać się może ona zanikiem wyższych form integracji, upadkiem skodyfikowanych systemów światopoglądowych i ożywieniem starszych form kultowych dotychczas egzystujących w cieniu wielkich religii. W niektórych sytuacjach regresja kulturowa może przybrać charakter totalny i powoduje wówczas rozkład instytucji społecznych, więzi rodzinnych i obowiązujących dotychczas zasad moralnych w imię instynktu przetrwania. Ten typ regresji kulturowej przedstawił doskonale Colin Macmillan Turnbull na przykładzie afrykańskiego plemienia Ików ukazując, jak tradycyjny układ społeczno- kulturowy zastąpiony został "systemem gwarantującym przeżycie, w którym nie ma miejsca na żadne uczucia" (Colin Macmillan Turnbull, Ikowie, ludzie gór, PIW, 1980, s. 236). Przeciwieństwem takiej totalnej regresji kulturowej jest częściowy i czasowy powrót do starych, niemal zanikających form (wytwórczości, hodowli, uprawy ziemi, wierzeń itp.), zwykle na skutek okresowych trudności ekonomicznych spowodowanych wojnami i kryzysami gospodarczymi. Zjawisko to przedstawił wnikliwie Kazimierz Dobrowolski ( Uwagi o znaczeniu badań nad kulturą ludową w Karpatach Północnych, (w) "Etnografia Polska 1961, nr.5) nazywając je procesem odżywania reliktów.

(podkreśl. - BF)