REGION KULTUROWY

Wpisy terminu w różnych słownikach wraz z komentarzami.

Słownik Terminów Encyklopedycznych - zawartość - opis hasła REGION KULTUROWY

To termin określający jakieś terytorium ze względu na odrębność lub ustrukturowanie cech kultury właściwych ludności stale to terytorium zamieszkującej. Terminu tego jednak zwykło się używać nie w związku z terytorium narodowym i odrębnościami kultury danego narodu, ale bądź w związku z podziałem terytorium narodowego na terytoria grup etnograficznych lub regionalnych, składających się na ten naród, bądź ostatnio, na określenie terytoriów narodowych kilku narodów łącznie, jeżeli kultury tych narodów mają cechy wspólne.

Region był pierwotnie i pozostał pojęciem geograficznym. Jest to jednak określenie nie ziemi lub obszaru w ogóle, lecz obrazu według jakichś kryteriów wyodrębnionego i ograniczonego. Tylko w bardzo pierwotnych warunkach kryterium takiego wyodrębnienia mogło być ściśle geograficzne, później trzeba było wprowadzać coraz częściej elementy charakterystyki ekologicznej wynikające z działalności człowieka. Tak więc i region geograficzny stawał się coraz bardziej regionem kulturowym. Region kulturowy określany jest wyraźnie jako terytorium wyodrębnione ze względu na cechy kultury zamieszkujących je ludzi, choć nie bez związku z cechami samego terytorium, które zawsze warunkują w jakimś stopniu odrębności tych cech kultury. Wprawdzenie jako kryterium czynnika ludzkiego pociąga za sobą dylemat, w jakim stopniu ludzie zamieszkujący dany region kulturowy stanowią grupę społeczną, a w jakim kategorię społeczną. W dodatku jeżeli kryterium wyodrębnienia regionu kulturowego jest nie sama ludność, lecz jej kultura, dylemat ten także przenosi się na wyodrębnienie obiektywnych cech wyróżniających daną kulturę oraz subiektywnych przekonań o konieczności zachowania, rozwijania, przekształcania lub pozbywania się tych cech. Niezależnie od tego na kształtowanie się regionu kulturowego mają znaczenie takie przemiany społeczno-gospodarcze, uwarunkowania historyczne oraz podziały polityczne i administracyjne, które mogą nie wynikać z tendencji ukształtowanych w danej kulturze ani z pragnień ludzi z tą kulturą związanych w przeszłości i teraźniejszości. Może też istnieć sytuacja pośrednia, w której owe narzucone uwarunkowania i podziały wynikają z dawnych, ale już zdezaktualizowanych tendencji danej kultury lub pragnień społecznych. Wreszcie wspomnieć należy o problemie, który wiąże się z nawykiem owego spolaryzowanego sposobu rozumienia regionu kulturowego bądź jako części terytorium narodowego, bądź jako sumy terytoriów narodowych, a z pominięciem ogniwa centralnego, tj. samego terytorium narodowego. Problem ten związany jest z tendencją do rozumienia regionu kulturowego bądź jako procesu takiego wyodrębniania się, którego celem jest separatyzm lub zaściankowość, bądź jako takiego procesu integrowania się, którego celem jest zanik własnej tożsamości kulturowej, a nawet kosmopolityzm. Tymczasem sam termin region traci sens, jeśli nie potrafimy określić całości, której jest on częścią.

Teoretycznie możliwe jest także takie ujęcie zagadnienia, według którego wszelkie zróżnicowanie ludzi i ich kultury jest jedynie przejawem zacofania, a wszelkie podziały regionalne są tylko przejściowym narzędziem do zniesienia zacofania. Na dotychczasowym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego pogląd taki jest jednak utopijny, natomiast nawet w razie osiągnięcia wysokiego i równomiernego rozwoju cywilizacyjnego nie wydaje się, aby można było trwale zrezygnować z takiej płaszczyzny samorealizacji ludzi, jaką jest różnorodność równouprawnionych kultur.

Wyznaczanie i kształtowanie się regionu kulturowego niesie ze sobą te same problemy, które charakteryzują wzajemny stosunek narodu i państwa, a ściślej terytorium narodowego i terytorium państwowego: albo chodzi o to, jakie obiektywne społeczno-kulturowe przesłanki mogą stanowić podstawę wyodrębniania regionu kulturowego, albo o to, jak scharakteryzować ludność jakiejś jednostki administracyjnej pod względem społeczno-kulturowym tak, by można było mówić o jakiejś tożsamości kulturowej, do której można nawiązać w praktyce społecznej i która mogłaby stanowić uzasadnienie istnienia tej jednostki administracyjnej, skoro już ją powołano.

Pierwsze z tych ujęć leżało właściwie u podstaw badań regionalnych. Początkowo nawiązywano głównie do regionów etnograficznych, który to termin określał rodzinne obszary grup etnograficznych w obrębie terytorium etnograficznego danej grupy etnicznej. Wkrótce jednak okazało się, że istnieją także inne, na przykład ekologiczne i społeczno-gospodarcze przesłanki kulturowej odrębności regionów, majoryzujące lub różnicujące prawo grupy etnograficznej do regionu etnograficznego jako swego terytorium, tak że opierając się na tych przesłankach można inaczej określić podporządkowanie cząstkowych interesów grupy etnograficznej całościowym interesom grupy etnicznej; przesłanki te pozwalają nawet grupie etnograficznej jako części na korzystniejsze dla niej określenie jej roli względem grupy etnicznej jako całości. W socjologii wiąże się to z takimi kierunkami naturalistycznymi, jak organicyzm i kierunek geograficzny. Taka koncepcja regionu kulturowego została sformułowana w XIX wieku 3 nauce francuskiej. Odpowiednikiem takiego rozmienia regionu kulturowego był ruch społeczny zwany regionalizmem. Koncentrował się on na pielęgnowaniu bądź rozwijaniu dziedzictwa kulturowego w regionie, bądź nawet wyrażał sprzeciw wobec nieuwzględniania tej odrębności w życiu społecznym i podziałach administracyjnych. W tym ostatnim wypadku termin regionalizm był eufemizmem określającym dążenie do autonomii i separatyzmu, związane czasem z rzeczywistą odrębnością kulturową, a niekiedy z ekonomicznym partykularyzmem zamożniejszych dzielnic.

Drugie z omawianych ujęć zrodziło się w warunkach amerykańskich (Howard Washington Odum, K Young) i określane było nawet jako sekcjonalizm. Dało to impuls do tak zwanych badań regionalnych, zmierzających do wydobycia jakiejś specyfiki apriorycznie określonych jednostek administracyjnych oraz silnie zmatematyzowanego planowania regionalnego, dążącego do optymalnego wykorzystania tak określonych odrębności. Badania te mają szczególne znaczenie w amerykańskiej socjologii rolnictwa, zmierzające do wytyczania regionów rolniczo-kulturowych na podstawie proponowanych przez różnych badaczy zestawów wskaźników, dochodzących do 175 cech (C.E. Lively, R.B. Almac, 1938). Takie postępowanie wydaje się do przyjęcia, gdy Ne ma jakiegoś już ukształtowanego dziedzictwa kulturowego. Zawsze ma ono znaczenie regionotwórcze, choćby przez to, że przyczynia się do kształtowania krajobrazu kulturowego, który ma niemałe znaczenie jako kryterium wyodrębniania regionu kulturowego.

Czynniki ekonomiczne i polityczno-organizacyjne mają ważne znaczenie współokreślające region kulturowy. Rzecz jednak w tym, że nie jest to znaczenie genetycznie pierwotne ani decydujące, chyba że mamy do czynienia ze społecznościami osadniczymi, pozbawionymi rdzennej tradycji, jak na przykład w Ameryce lub Australii. Wtedy wyodrębnia się przede wszystkim regiony-rdzenie (metropolitarno-przemysłowe), regiony rozwojowe (uprzemysławianie, intensywnie zagospodarowywane), regiony „jednego zasobu”, nastawione na rodzaj monokultury produkcyjnej i regiony regresywne, charakteryzujące się załamaniem tych czynników, które dotychczas stanowiły podstawę ich wyodrębniania i znaczenia (Janusz Ziółkowski, 1978). I takie regiony jednak wyznaczane są bardziej w nawiązaniu do tego, jakie jest nasilenie występowania jakiejś cechy na obszarze już z góry wydzielonym. Podobnie ma się rzecz z odróżnianiem regionów kulturowych od regionów metropolitarnych, wyznaczonych na podstawie wzajemnych powiązań wokół ogniskującego je punktu węzłowego. Region metropolitarny nie musi być przeciwstawny regionowi kulturowemu, jeśli metropolia jest naturalną emanacją regionu; natomiast zdeklarowanie, że rolę taką ma spełniać ośrodek, który taką emanacją nie jest lub być nią przestał, musi doprowadzić do dewiacji tak samo, jak zupełnie dowolne wyznaczanie podziałów regionalnych. Można zatem powiedzieć, że oprócz przesłanek kulturowych, które pozwalają wyznaczyć granice regionu kulturowego, ważne jest także to, wokół jakiego i jak ukształtowanego ośrodka on powstał.

Jak wspomniano, ostatnio coraz częściej próbuje się zastosować regionalizację czy może raczej strefizację, w związku nie tylko z geograficznymi, ekonomicznymi i politycznymi podziałami współczesnego świata. W tym sensie termin region kulturowy również nie wydaje się niewłaściwy. Do wyznaczania takich regionów kulturowych odnieść można wszystkie omówione poprzednio doświadczenia, z tym tylko, że rozumowanie musi przebiegać w odwrotnym kierunku, a kryteria powinny umożliwiać grupowanie większej liczby krajów, ale  nie ze względu na ich antagonistyczne interesy, lecz ze względu na komplementarną rolę, jaką mają one do spełnienia jako części wobec całości świata.

Źródło definicji (papierowe): Zofia Staszczak (red.), Słownik Etnologiczny: Terminy Ogólne, Warszawa-Poznań: PWN, 1987, ss.304-306.
Podobne terminy (linki wewnętrzne):
Hasło wprowadził(a): Anna Grabowska