„Solidarność” (Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, NSZZ „Solidarność”) – organizacja łącząca cechy związku zawodowego i masowego ruchu społeczno-politycznego. Powstała VIII-IX 1980 w wyniku ogólnopolskich akcji strajkowych (główny ośrodek: Stocznia Gdańska), zakończonych zawarciem porozumień z władzami państwowymi; nazwę przyjęto 17 IX 1980. W latach 1980-1981 zrzeszała ok. 10 mln członków ze wszystkich warstw społecznych i grup pracowniczych (80% ogółu zatrudnionych). Została zarejestrowana 10 XI 1980 jako związek o strukturze terytorialno-zawodowej (38 regionów, 2 okręgi) z siedzibą w Gdańsku. Ówczesne władze: Zjazd Delegatów, Krajowa Komisja Porozumiewawcza (KKP), od IX 1981 Komisja Krajowa (KK), przewodniczący Lech Wałęsa; liczne organizacje współpracujące (m.in. NSZZ RI „Solidarność”). Wśród działaczy i doradców znaleźli się członkowie ugrupowań opozycyjnych z lat 70. i komitetów Założycielskich Wolnych Związków Zawodowych. Nawiązano także bliską współpracę z Kościołem katolickim.
Jako ruch o charakterze pluralistycznym i demokratycznym, „Solidarność” odwoływała się do zasady solidarności pracowniczej, chrześcijańskich norm etycznych, polskich tradycji niepodległościowych, idei sprawiedliwości społecznej (silny nurt egalitarny), wolności i tolerancji. Dążyła do realizacji swych celów przez nacisk społeczny, wspieranie niezależnych inicjatyw obywatelskich, negocjacje z władzami i poszukiwanie rozwiązań kompromisowych. Program „solidarnego społeczeństwa” i „samorządnej Rzeczypospolitej” (obrona praw świata pracy, demokratyzacja instytucji życia publicznego, samorząd pracowniczy, terytorialny i zawodowy, niezawisłość sądownictwa, uniezależnienie oświaty, kultury, nauki, środków przekazu od ideologicznego nadzoru PZPR, ograniczenie cenzury) został przyjęty IX-X 1981 na I zjeździe krajowym „Solidarności” w Gdańsku-Oliwie.
Od 1981 nastąpiła stopniowa radykalizacja ruchu, wzmagana przez opór aparatu partyjno-państwowego różnych szczebli, prowokującego sytuacje kryzysowe (konflikt bydgoski III 1981). Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 XII 1981 „Solidarność” została zdelegalizowana (formalnie X 1982). Mimo rozbicia struktur organizacyjnych, internowania większości przywódców i ostrych represji funkcjonowała konspiracyjnie jako zdecentralizowany, wielopostaciowy ruch oporu, programowo odrzucający stosowanie środków przemocy; formy działania: samopomoc, informacja i propaganda (podziemna prasa, radio), akcje protestacyjne, demonstracje uliczne, bojkot fasadowych form życia społecznego, mobilizowanie poparcia opinii światowej (m.in. za pośrednictwem własnego Biura Koordynacyjnego w Brukseli) i międzynarodowego ruchu związkowego (…). Przywódcami podziemnych struktur byli m.in. Bogdan Borusewicz, Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk, skupieni w ogólnopolskiej Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej (TKK), a od X 1987 w Krajowej Komisji Wykonawczej (KKW) pod przewodnictwem Lecha Wałęsy.
W II-IV 1989 przedstawiciele „Solidarności” uczestniczyli w rokowaniach z władzami oraz w zawarciu porozumienia Okrągłego Stołu. W IV 1989 „Solidarność” została ponownie zalegalizowana. W VI 1989 nastąpiło zwycięstwo kandydatów popieranych przez „Solidarność” i Lecha Wałęsę w wyborach do sejmu i senatu, a w V 1990 – w wyborach samorządowych. Doradcy i działacze związku mieli swój udział w kolejnych rządach: Tadeusza Mazowieckiego i Jana Krzysztofa Bieleckiego. W XI 1990 „Solidarność” poparła kandydaturę Lecha Wałęsy w wyborach na urząd prezydenta RP. Od końca lat 80. zaczęły występować podziały wewnętrzne (m.in. w 1989 powstała „Solidarności 80”); działacze i doradcy uczestniczyli w tworzeniu nowych ugrupowań i partii o zróżnicowanych programach politycznych. Jednocześnie nastąpiła ewolucja „Solidarności” w kierunku formuły tradycyjnego związku zawodowego, nastawionego głównie na ochronę praw pracowniczych.
(drobne zmiany red. – KM)