1) Nacjonalizm [łac.], postawy i ideologie uwydatniające odrębność narodową, szczególne znaczenie przynależności do narodu, moralną wartość solidarności narodowej oraz nadrzędność interesu narodowego w stosunku do interesu jednostki i wszelkich innych grup społecznych; w niektórych językach termin na ma charakter głównie opisowy, w innych (np. w polskim ) ma wyraźne zabarwienie wartościujące, co wiąże się z reguły z zawężeniem pojęcia nacjonalizmu do tych postaw i ideologii, w których pozytywna ocena własnego narodu łączy się z niechęcią lub wrogością do innych narodów i pociąga za sobą wezwanie do walki z innymi; tak rozumianemu nacjonalizmowi przeciwstawia się często patriotyzm jako pozytywną postawę miłości ojczyzny; niekiedy nacjonalizm przybiera postać szowinizmu, prowadzi do konfliktu narodowego, prześladowania mniejszości narodowych, ksenofobii, itd.   

2) Ruch społeczny i ideologia oparta na przekonaniu, że ludzi wchodzący w skład danej jednostki narodowościowej, mający wspólną kulturę powinni konstytuować odrębną jednostkę polityczną. Dla narodów uzależnionych politycznie nacjonalizm jest ideologią obronną nakierowaną na utrzymanie odrębności kulturowej i uzyskanie pełnej suwerenności politycznej. Dla wielkiego, silnego narodu nacjonalizm może być również ideologią agresywną, zawierającą przekonanie o wyjątkowości i szczególnej wrażliwości czy misji dziejowej danego narodu, połączoną z dążeniem do podporządkowywania sobie innych, „gorszych” narodów.

W pierwszej połowie XIX wieku nacjonalizm oznaczał dążenie do wyzwolenia narodowego, był doktryną emancypacji, wolności i suwerenności ludów. Postawa nacjonalistyczna wyrażała głębokie umiłowanie ojczyzny, gotowość do poświęceń dla sprawy narodowej i wrażliwość na problematykę uciskanych grup narodowych. Pierwsi nacjonaliści - choć sami tak o sobie nie mówili, nazwano ich tak dopiero pół wieku później - byli bojownikami „za naszą i waszą wolność”, przemierzali Europę, walcząc w rozmaitych ruchach wyzwoleńczych narodów zależnych i podporządkowanych. To pozytywne skojarzenie nacjonalizmu z wolnością zaczęło jednak zanikać w drugiej połowie lat siedemdziesiątych XIX wieku, kiedy nacjonalizm zaczął być łączony z bezwzględną formą walki o interes narodowy i polityką ekspansji terytorialnej. Dziś słowo „nacjonalizm” występuje w rozmaitych kontekstach. Używane jest w odniesieniu do sytuacji, gdy brak jest państwa narodowego i toczy się o nie walka, jak również (...) gdy byt państwa nie jest zagrożony, przeciwnie, prowadzi ono politykę podbojów terytorialnych. O nacjonalizmie mówi się w przypadku społeczeństw homogenicznych etnicznie, ale też w relacji od społeczeństw wielokulturowych. Nacjonalizm łączony jest z polityką, kulturą, gospodarką i szczególną postawą psychiczną, dlatego niemożliwe jest podanie jednej definicji nacjonalizmu czy jednego skończonego zakresu spraw, do których się odnosi. 

 (drobne zmiany red. - BF)