Jedno z pierwszych Obserwatoriów Kultury powstało już w 1967 roku w Belgradzie, zaś większość z nich pojawiła się w latach 90. XX wieku1. W Polsce te instytucje i organizacje zaczęły powstawać w 1 i 2 dekadzie po roku 2000. (Wcześniej wielokrotnie podejmowano działania mające na celu uruchomienie Obserwatoriów Kultury w naszym kraju, jednak bez powodzenia). Współcześnie podstawowym narzędziem pracy i środowiskiem działania Obserwatoriów Kultury jest Internet.

Formy instytucjonalno-prawne

Polskie i zagraniczne Obserwatoria Kultury to albo fundacje i stowarzyszenia, albo publiczne lub prywatne instytucje badawcze, mogą to też być instytucje działające na rzecz administracji państwowych lub samorządowych, a nawet firmy konsultingowe.

Cele

Obserwatoria Kultury to instytucje lub organizacje, których celami są gromadzenie, przetwarzanie i udostępnianie:

- wiedzy o kulturze z obszaru danego regionu lub państwa,

- wiedzy porównawczej dotyczącej kultury na obszarach wielu państw,

- wiedzy dotyczącej wybranej dziedziny kultury.

Obserwatoria Kultury prowadzą często także inne działania, angażując się w badania kultury, edukację kulturalną, działalność wydawniczą, a nawet marketingową.

Obserwatoria Kultury dostarczają wiedzy o kulturze społecznościom lokalnym, społeczeństwom i decydentom odpowiedzialnym za politykę kulturalną na różnych szczeblach. Ich działalność opiera się na „oświeceniowym” z ducha założeniu, iż wiedza jest warunkiem sensownego, skutecznego i pożytecznego społecznie działania.

Sieciowy charakter

Aby sprawnie realizować wymienione wyżej cele i działania Obserwatoria Kultury współpracują z instytucjami i organizacjami naukowymi i badawczymi, urzędami statystycznymi, instytucjami i organizacjami kulturalnymi oraz przedstawicielami władz centralnych i lokalnych. Stają się zatem elementami sieci albo krajowych, albo ponadnarodowych.2 Obserwatoria Kultury wraz z zespołami swoich partnerów mogą mieć charakter:

a) sieci rybackich (wiele równorzędnych supełków powiązanych podobnymi lub identycznymi relacjami),

b) siatek ozdobnych (wiele zróżnicowanych supełków połączonych zróżnicowanymi relacjami),

c) sieci pajęczych funkcjonujących w dwóch wariantach: albo w centrum sieci działa instytucja, która koordynuje i zarządza pozostałymi elementami, albo w centrum jest zadanie, zaś relacje instytucjonalne i międzyludzkie są mu podporządkowane. Ten ostatni model charakteryzuje nasz projekt: Obserwatorium Żywej Kultury-Sieć Badawczą.