Mapa wyobrażeniowa, mapa poznawcza, mapa mentalna – zbiór wyobrażeń danej jednostki (osoby) lub grupy zawierający informacje o przestrzennej organizacji zjawisk. Wyobrażenia te spełniają funkcję mapy i stanowią jednocześnie podstawę wielu ludzkich zachowań w przestrzeni. Podejmowane bowiem przez ludzi decyzje przestrzenne wynikają ze znajomości przestrzeni oraz z wartości przypisywanych jej elementom. Koncepcja ta, zaproponowana w latach 60. XX wieku przez geografów anglosaksońskich, stała się szczególnie popularna w latach 70. Pionierami badań nad mapami wyobrażeniowymi byli Kevin Lynch i Peter Gould. W Polsce takie badania prowadziła m.in. Hanna Libura na przykładzie mieszkańców Sanoka w latach 80. [oraz Antonina Gurycka wraz zespołem w latach 90. XX wieku - BF].
Badania map wyobrażeniowych polegają na analizie dokumentów wykonanych przez badane osoby. Były to albo mapy (szkice), albo opisy słowne. W przypadku mapy analizowany jest sposób wykonywania rysunku, orientacja rysunku, wzajemne ułożenie obiektów, obecność lub brak pewnych elementów, powiększenie lub pomniejszenie niektórych obszarów. W badaniu opisów zwraca się szczególną uwagę na wartości przypisywane niektórym miejscom.
Badania te najczęściej dotyczyły obszarów miejskich. Badania prowadzone są na jednostkach, ale zebranie dużej liczby dokumentów umożliwiało wyciąganie wniosków na temat organizacji informacji przestrzennej w różnych grupach. Dla każdej grupy tworzy się syntetyczne mapy z oznaczoną częstotliwością pojawiania się poszczególnych obiektów wśród badanych z danej grupy. Szczególnie bogate były opracowania dotyczące obrazów miasta w różnych grupach wiekowych (dzieci, osoby aktywne zawodowo, starsi) czy społeczno-ekonomicznych (biedni, bogaci, grupy etniczne, etc.).
Badacze wyróżnili dwa podstawowe sposoby organizacji informacji przestrzennych: sekwencyjny (liniowy) oraz przestrzenny. Ten pierwszy używamy w obszarach słabo znanych, gdzie znane są nam obiekty jedynie wzdłuż pewnych tras. Gdy lepiej poznajemy dany obszar informacje przestrzenne zaczynają się systematyzować, tworząc sieć powiązanych ze sobą obiektów.
Kevin Lynch wydzielił także 5 podstawowych elementów mapy wyobrażeniowej:
- drogi - linie, wzdłuż których często się przemieszczamy;
- węzły - miejsca w których przecinają się różne obszary przestrzeni - np. skrzyżowania dróg, place;
- punkty orientacyjne - punkty odniesienia, według których określamy położenie innych obiektów (np. dom, miejsce pracy, itp.);
- obszary - elementy funkcjonujące jako powierzchnie, np. parki czy dzielnice słabo znane;
- krawędzie - linie stanowiące bariery, nieciągłości w przestrzeni, np. rzeki, nasypy kolejowe, ogrodzenia itp.
Krytyka badania map wyobrażeniowych związana jest głównie z trudnościami jakie sprawia jej odwzorowanie. Orientacja w przestrzeni nie wymaga świadomości refleksyjnej, co może sprawić, że w czasie badania mogą ankietowanym umknąć niektóre bardzo dobrze znane miejsca. Ponadto ludzie różnią się zdolnościami plastycznymi czy elokwencją.
Zobacz też: wyobrażenia przestrzenne.