Banalny nacjonalizm – rodzaj codziennych praktyk i czynności, które przypominają o narodowej tożsamości, utrwalają poczucie narodowej wspólnoty. Termin pochodzi z wydanej w 1995 roku książki Michaela Billiga "Banal Nationalism". Użycie terminu w języku polskim może rodzić pewne nieporozumienia, ponieważ słowo "banalny" nasuwa skojarzenia z czymś mało istotnym i pospolitym, gdy tymczasem należy tu je rozumieć jako oznaczające coś łatwego w użyciu czy w tym przypadku łatwego do zaakceptowania[1]. Michael Billig za Hannah Arendt podkreśla, że wbrew pozorom "banalność" nie oznacza nieszkodliwości. Kluczowym przykładem banalnego nacjonalizmu jest flaga narodowa spokojnie powiewająca na urzędzie państwowym lub naszyta na uniformie funkcjonariusza państwowego, flaga, której w natłoku codziennych spraw się nie zauważa. Przeciwieństwem jej jest flaga narodowa, którą wymachują członkowie nacjonalistycznych organizacji społecznych, flaga, która przyciąga uwagę i rozgrzewa emocje. Michael Billig odwołuje się do podziału na "zimny" i "gorący" nacjonalizm, zostaje jednak przy słowie "banalny", które ma podkreślać powszechną i niemal subliminalną obecność nacjonalizmu.
Przykłady banalnego nacjonalizmu:
- powszechne użycie oficjalnych symboli narodowych, takich jak godło i barwy narodowe na pieniądzach, w urzędach, w sporcie, a także w reklamie,
- użycia nieoficjalnych symboli narodowych, takich jak kontur państwa w prognozie pogody,
- prezentowanie wiadomości w mediach tak, że pierwsze strony lub minuty programu poświęcone są sprawom krajowym lub tak, że nawet w przypadku wydarzeń mających miejsce poza granicami kraju doszukuje się w nich wątków związanych z własnym narodem,
- użycie przez dziennikarzy, polityków, naukowców zwrotów językowych typu "my" oznaczających w domyśle "nasz naród",
- użycie popularnych zwrotów, przysłów i pieśni odwołujących się do narodowej wspólnoty,
- dyskurs naturalizujący naród i państwo narodowe.
Praktyki banalnego nacjonalizmu występują przeważnie wspólnie i niezauważalne trzymają się blisko życia codziennego. Najczęściej nie są wytwarzane odgórnie, ale istnieją dzięki niemal bezrefleksyjnemu powielaniu ich w codziennym doświadczeniu. Działanie banalnego nacjonalizmu jest wzmacniane przez odpowiednią, nakierowaną na utrwalenie narodowej tradycji edukację i wychowanie.
Michael Billig podkreśla, że całe niebezpieczeństwo banalnego nacjonalizmu polega na tym, że reprodukuje on instytucje, które dysponują olbrzymim arsenałem broni i w sytuacjach krytycznych takich jak konflikt zbrojny czy masowe protesty może przerodzić się w tzw. nacjonalizm „gorący” i tym samym doprowadzić do przelewania krwi w imię narodu i państwa narodowego.
Krytycy teorii banalnego nacjonalizmu nie zaprzeczają jego istnieniu, jednak sugerują, że era nacjonalizmu jako pozostałość minionej epoki odchodzi już w przeszłość.