SARMATYZM

Sarmatyzm [łac.], polski prąd kulturalny, skrystalizowany w XVI wieku, rozprzestrzeniony i panujący w XVII wieku. (…), w epoce Sasów już zupełnie wynaturzony, a w czasach Stanisława Augusta synonim wstecznictwa i obskurantyzmu. Zakładał, że mieszkańcy Rzeczypospolitej, a ściślej – sama szlachta, wywodzi się z antycznego ludu bitnych Sarmatów, mieszkających pierwotnie nad Morzem Czarnym, a następnie osiadłych nad Wisłą i Dnieprem. Było to szukanie uzasadnienia w antycznej genealogii dla obudzonej dumy narodowej i poczucia odrębności (…). Stąd zrodził się ideał Polaka-rycerza (…), obrońcy ojczyzny. Drugim ideałem był Sarmata-rolnik, ucieleśniający starożytny wzór życia sielskiego. Sarmatyzm wywarł duży wpływ na obyczajowość; jego  wynikiem była orientalizacja smaku, widoczna szczególnie w ubiorze (…). Główne elementy ideologii sarmackiej stanowiły: nieograniczona wolność osobista szlachty, ksenofobia, megalomania narodowo-stanowa połączona  z wiarą w posłannictwo dziejowe, nietolerancja i dewocja. (…) W rezultacie sarmatyzm stał się przyczyna regresji politycznej i kulturalnej. Hasła wolności w praktyce przekształciły się w anarchię i przyniosły upadek znaczenia państwa, zaś odcięcie się od prądów postępowych i nowych zdobyczy nauki przyniosło upadek kultury. (…).