1. W psychoanalizie Carla Gustava Junga - praobraz, zawarty w nieświadomości zbiorowej i wyznaczający wrodzone możliwości tworzenia poszczególnych wyobrażeń. Obecne są one w mitach, symbolach, snach, majaczeniach psychicznie chorych, a także w dziełach literackich lub plastycznych. Archetyp to również powtarzający się w różnych sytuacjach historycznych albo społecznych założony z góry scenariusz reakcji na pewne powszechne sytuacje egzystencjalne (relacje rodzinne, zagrożenie). W Jungowskiej koncepcji sztuki przyjmuje się, że artysta ulega impulsom płynącym z nieświadomości zbiorowej i tworzy obrazy (literackie czy plastyczne), na których podstawie można zrekonstruować dany wzorzec psychiczny. Jung naszkicował rodzaj systematyki archetypów, jej najważniejsza część dotyczy procesu "indywiduacji" - psychicznego i duchowego rozwoju człowieka. Kategoria "cienia" określa nieświadomą część psychiki człowieką, którą trzeba przezwyciężyć w procesie rozwoju: dla bohatera literackiego jest to negatywny "sobowtór" (np. Mefistofeles dla Fausta w dziele Johanna Wolfganga Goethego); "anima" i "animus" to nieświadomy pierwiastek przeciwnej płci w człowieku: w mitologii odpowiadają mu postacie istot dwupłciowych, w literaturze związek bohatera z postacią przeciwnej płci symbolizuje czasem stosunek do własnych treści psychicznych (np. zakochanie Hansa Castorpa w Czarodziejskiej Górze Thomasa Manna).; "wielki starzec" to archetyp duchowego sensu w chaosie zjawisk (jego wcieleniem są w rozmaitych fabułach postaci szamana, czarownika, proroka czy przewodnika); "wielka matka", uobecniana w różnych postaciach - czarownicy, bogini płodności - przekazuje ideę najwyższej istoty żeńskiej jako formę przeżywania więzi pokoleń, życia przezwyciężającego czas. Jung poszukiwał też archetypowego sensu symboli kosmicznych: konkretnych - potop, pożar świata, i abstrakcyjnych - krzyż, koło.
2. Pojęcie archetypu zostało też przejęte przez niektórych badaczy literatury wywodzących się ze szkoły tzw. krytyki mitograficznej lub archetypowej. Autorzy ci jednak na ogół rezygnują z tezy o istnieniu nieświadomości zbiorowej i traktują archetypy jako obrazy utrwalone kulturowo. Zadaniem badawczym jest wówczas nie tyle dotarcie do archetypu, ile obserwowanie jego historycznych uwikłań, zastosowań i przekształceń.