Paralelizm (z gr. parallēlismós - zestawienie, porównanie; od parállelos - równoległy) – figura retoryczna, będąca jednym z podstawowych mechanizmów porządkowania tekstu literackiego. W węższym znaczeniu opiera się na wyłącznie formalnym podobieństwie między kilkoma analogicznymi segmentami utworu literackiego. W zależności od aspektu formy, którego dotyczy paralelizm, wyróżnia się trzy jego podstawowe typy:
- isocolon - czyli identyczną lub bardzo zbliżoną liczbę sylab w poszczególnych sekwencjach tekstu pisanego prozą (figura analogiczna do jednakowej ilości sylab w każdym wersie utworu poetyckiego);
- parison lub paralelizm syntaktyczny - jest podobieństwem struktury dwóch lub większej liczby sekwencji frazowych, w których występuje prawie identyczna odpowiedniość elementów składniowych;
- korelacyjny - podobieństwo strukturalne uzyskane jest poprzez symetryczne zestawienie słów w poszczególnych sekwencjach tekstu.
Według szerszej definicji paralelizm może dotyczyć zarówno podobieństwa kompozycyjnego jak i znaczeniowego analogicznych segmentów utworu (a zatem także scen, wydarzeń, wątków itp.). W przypadku elementów treści może służyć nie tylko podkreśleniu podobieństw, ale także - poprzez ukazanie ich powierzchowności – ich przeciwstawieniu. Szersze rozumienie uwzględnia następujące rodzaje paralelizmu:
- paralelizm syntaktyczny - stosowanie ciągów zdań o takiej samej lub podobnej budowie, równoległe występowanie podobnych zdań lub poszczególnych słów w obrębie fragmentu tekstu;
- paralelizm intonacyjny - upodobnienie konturu intonacyjnego zdań lub wersów, zwykle wtórne względem paralelizmu syntaktycznego;
- paralelizm kompozycyjny - upodobnienie budowy elementów świata przedstawionego, np. wątków (losy zwierząt i ludzi w utworach Adolfa Dygasińskiego) lub postaci;
- paralelizm leksykalny - oparty na powtórzeniu tych samych słów bezpośrednio po sobie albo w podobnej pozycji (wewnątrz zdań, wersów, strof), np. anafora, epifora;
- paralelizm stroficzny - oparty na powtórzeniu budowy strof, połączony z podobieństwem motywów.
Stan na 11.12.2013 r.