Użycie wypowiedzenia przez konkretnego użytkownika języka, w konkretnej sytuacji, z określoną intencją mówiącego. Ze względu na nią akty mowy można najogólniej podzielić na:
stwierdzenia (konstatacje) - wyróżniające się tym, że daje się o nich powiedzieć, czy są prawdziwe czy fałszywe (np.: Świeci słońce. Zakwitły bzy. Tomek ma psa.);
akty wykonawcze (sprawcze, performatywne) - nie podlegające kryterium prawdziwości, lecz tworzące pewne fakty w rzeczywistości (np.: Sąd uznaje oskarżonego winnym i skazuje go na karę pozbawienia wolności na lat dziesięć. Otwieram posiedzenie Sejmu. Chrzczę ciebie w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego... itp.).
Warunkiem właściwego odczytania aktu mowy przez odbiorcę jest zawsze dotarcie do rzeczywistych intencji nadawcy. Mogą one być wyrażone wprost lub ukryte (np. wypowiedzenie zdania: Mam w domu trzech mężczyzn. w pewnych okolicznościach może być groźbą, ostrzeżeniem, a nawet obietnicą). W każdym akcie mowy można wyróżnić trzy aspekty:
aspekt lokucyjny - odnoszący się do samego procesu tworzenia za pomocą kodu językowego wyrażenia o treści wynikającej z systemu języka (bez uwzględniania okoliczności powstania wypowiedzi);
aspekt illokucyjny - związany z treścią naddaną, intencją zamierzoną przez mówiącego (np. pytanie: Czy musisz tak głośno słuchać muzyki? może być intencjonalnie wymówką); jego wartość nie jest określana w kategoriach prawdziwości, lecz skuteczności (fortunności) aktu mowy;
aspekt perlokucyjny - związany z ubocznymi, wtórnymi rezultatami aktu komunikacyjnego (np. znieważenie, obraza, gniew, zadowolenie, rozbawienie oraz wszelkie inne stany umysłowe i emocjonalne wywołane przez wypowiedź u odbiorcy).
Skuteczność aktu mowy wymaga spełnienia określonych warunków - różnych dla różnych ich typów (np.: przysięga małżeńska musi zostać wypowiedziana w okolicznościach określonych przez ceremoniał ślubu, w obecności określonych osób i przez osoby mające do tego prawo; w pytaniu - jeśli nie ma ono, jak na egzaminie, charakteru sprawdzającego wiedzę - dla skuteczności wypowiedzi ważne jest, by pytający nie znał odpowiedzi, chciał ją poznać, a także by wierzył, że odbiorca jest w stanie jej udzielić). Każda kultura ma charakterystyczne dla niej akty mowy.
(drobne zmiany edycyjne - AO-Ł)